معرفی کتاب

مسجد رهبر

تاریخ شفاهی مسجد کرامت

ملیحه کمال‌الدین

12 آذر 1399

«مسجد رهبر» عنوان کتاب تاریخ شفاهی مسجد کرامت است که در واحد تاریخ شفاهی جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی تهیه شده است. پژوهش و مصاحبه‌های این اثر توسط احمد عسگری، سیدمحمدامیر احمدی طباطبایی و حسین سلطانی انجام پذیرفته و نگارش آن برعهده مرتضی انصاری‌زاده بوده است. این کتاب نخستین مجموعه از کتابهای مساجد انقلاب است و در سال 1399 توسط انتشارات راه‌یار روانه بازار نشر شده است.

مساجد در ایران در کانون بسیاری از تحولات اجتماعی و سیاسی قرار داشته‌اند و همین باعث شده نسبت انقلاب اسلامی با مساجد هم رابطه‌ای متقابل و منحصر‌به‌فرد باشد. در این میان یکی از مساجدی که مسیر رشد انقلابی را از چند دهه پیش از انقلاب اسلامی روشن می‌کند، مسجد کرامت مشهد است. زمانی، امام جماعت این مسجد که در نزدیکی حرم مطهر امام‌رضا^(ع) قرار دارد، رهبر انقلاب بوده‌اند و همین امر باعث می‌شود آن را از جهات گوناگون نمونه‌ای ممتاز به شمار آورد. آن‌چنان که در پیش‌گفتار کتاب آمده است: «آیت‌الله خامنه‌ای نقطه تلاقی همه جریان‌های در ظاهر متباینی است که زیر پرچم اسلام انقلابی و در فشار سنگین مکاتب و روش‌های رقیب، به یک‌پارچگی و شکوفایی رسیدند».

کتاب مسجد رهبر گزارشی‌ است از شکل‌گیری و فعالیت‌های مسجد کرامت که برای تدوین آن علاوه بر مطالعه هزاران سند، با بیش از هفتاد تن از مرتبطان این مسجد نیز مصاحبه صورت گرفته است. این مصاحبه‌ها از سال 1388 شروع و نگارش آن هم از اوایل سال 1395 آغاز شده است. کتاب شامل چهار فصل کلی با عناوین: «از انجمن و کانون تا مسجد کرامت»، «مسجد کرامت در عرصه مبارزه عقیدتی تربیتی»، «مجموعه کرامت در عرصه فعالیت‌های اجتماعی سیاسی» و «مسجد کرامت در عرصه مبارزه سیاسی» است که هر کدام چندین زیرمجموعه دارند.

از آن‌جا که شکل‌گیری مسجد کرامت اتفاقی یک‌باره و ناگهانی نبود، می‌توان گفت این مسجد حاصل مجموعه‌ای از فعالیت‌ها و تحولات است که در فصل اول کتاب جنبه‌های مختلف این شکل‌گیری با تحلیل نقش‌آفرینی و تجربیات افراد متعدد و نگاهشان به عرصه‌های اجتماعی و سیاسی بررسی شده است. در این فصل، نخست شرایط اجتماعی مشهد در سال‌های پیش و پس از 1320 بیان و پس از آن نگاهی گذرا به کانون نشر حقایق اسلامی و انجمن پیروان قرآن شده است. در ادامه این فصل، به معرفی حاج محمود کرامت به عنوان یک بانی بی‌ادعا پرداخته و سپس روایت‌های شفاهی از نحوه تغییر منزل کرامت به بنای کرامت و پس از آن مسجد کرامت آمده است.

با توجه به نوع فعالیت‌های مردمی که به پیروزی انقلاب اسلامی ختم شد و تفاوت آن با الگوهای مرسوم سیاسی، برخی مساجد تبدیل به پایگاهی برای ادامه نهضت شده بودند. رویکردی که انقلابیون بنای آن‌را بر آگاه‌سازی مردم با بیان معارف دینی و اندیشه سیاسی اسلامی گذاشته بودند باعث شد این روش مبارزه علاوه بر کارآمدی، با خشونت و هزینه انسانی کمتری هم همراه باشد. در فصل دوم کتاب درخصوص این مبارزه فکری و نقش محوری آیت‌الله خامنه‌ای و نگرش ایشان به سازوکار شکل‌گیری تحولات اجتماعی مبارزات انقلابی مطالب کاملی بیان شده است. در این فصل پس از بررسی سوابق ایشان، به نحوه استقرارشان در مسجد کرامت، نماز جماعت و سخنرانی‌هایی که در این مسجد انجام می‌شد و اهتمامشان به جریان‌سازی در تبلیغ پرداخته شده است.

استقبال مردمی از برنامه‌های آیت‌الله خامنه‌ای در مسجد کرامت و مخالفت‌هایی که با فعالیت‌هایشان در آن‌جا صورت می‌گرفت و نیز عدم تحمل ساواک برای جوشش انقلابی به وجود آمده در این مسجد به واسطه حضور ایشان و سرانجام ممنوعیت پیش‌نمازیشان در آن مسجد مواردی است که در ادامه فصل دوم آورده شده است. در ادامه این فصل هم به پیش‌نمازی مروی سماورچی در این مسجد و نیز جلسات قرآن و برنامه‌های مناسبتی پرداخته شده است.

برخی از افراد برجسته انجمن پیروان قرآن از جمله مرحوم عبدالرضا غنیان به مجموعه‌ای از فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی به این انگیزه که دین‌داری صرفاً با عبادات فردی محقق نمی‌شود دست می‌زنند. این افراد با این تفکر که دین‌داری مستلزم احساس مسئولیت نسبت به دیگران و جامعه نیز هست، اقدام به تأسیس دبیرستان علوی، درمانگاه آیت‌الله بروجردی، خیریه امام حسن عسکری^(ع) و مراکزی از این دست می‌‎کنند. این فعالیت‌ها هم ابعاد اجتماعی و عام‌المنفعه داشتند و هم نوعی تبلیغ سیاسی به شمار می‌رفتند که عموماً با نقش‌آفرینی مسجد کرامت به عنوان یک پایگاه هماهنگی شکل می‌گرفت. در فصل سوم کتاب، نقش این مسجد به عنوان مکانی برای تداوم ارتباط افراد جداشده از انجمن به تفصیل بیان شده است.

از آن‌جا که مجموعه فعالیت‌هایی از مسجد کرامت که در دو فصل دوم و سوم کتاب بیان شده به صورت آشکار و از دید عموم مردم در دسته فعالیت‌های سیاسی تعبیر نمی‌شدند، نویسنده در فصل چهارم کتاب به جنبه‌ها و فعالیت‌هایی از این مسجد پرداخته که صراحتاً اهداف سیاسی از جمله مبارزه با حکومت پهلوی و کمک به پیروزی و تثبیت انقلاب اسلامی را به عنوان اولیت دنبال می‌کردند. مواردی شامل پیش از عمومی شدن اعتراضات، بحبوحه انقلاب و جلوگیری از انحراف شیوه مبارزه، محوریت در مسیر راه‌پیمایی‌ها، تأمین تدارکات و پخش کتب ممنوعه و اعلامیه‌ها و نیز تشکیل کمیته انقلاب در مسجد کرامت از جمله موضوعاتی است که در فصل چهارم کتاب به آن پرداخته شده است.

در بخش‌های پایانی کتاب هم گاه‌شماری از مسجد کرامت از سال 1333 یعنی شروع جلسات دعای ندبه عبدالرضا غنیان تا 23 بهمن 1357 که کمیته انقلاب در این مسجد تشکیل شد آورده شده است. پس از آن هم معرفی مختصری از راویان، تصاویر و اسناد و در نهایت فهرست اعلام اشخاص و اماکن پایان بخش کتاب است.

کتاب مسجد رهبر با 544 صفحه در قطع رقعی و قیمت 50000 تومان در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.