تولید آثار برتر تاریخ شفاهی

چگونه از دل مصاحبه‌های تاریخ شفاهی، کتاب‌های خوشخوان متولد می‌شود؟

گفت‌وگو: عطیه محمدی

05 آذر 1399

هدایت‌الله بهبودی از مؤسسان دفتر ادبیات و هنر مقاومت و از پیشکسوتان عرصه تاریخ شفاهی است که نامش با کتاب‌های تاریخ شفاهی گره خورده است. او در گفت‌وگویی کوتاه و اختصاصی با سایت تاریخ شفاهی، از نکاتی که مصاحبه‌های تاریخ شفاهی را به آثار فاخر تبدیل می‌کند سخن گفت. آن‌چه در ادامه می‌خوانید ماحصل این گپ و گفت است.

جناب آقای بهبودی تعریف ساده شما از تاریخ شفاهی چیست؟

تاریخ شفاهی گونه‌ای متأخر و نسبتاً نورَس در گزارشگریِ وقایع است و از آنجا که سختی‌ها و مصائب پژوهش‌های مرسوم تاریخی را ندارد؛ همچنین به جهت دارا بودن مخاطبان بیشتر نسبت به فرآورده‌های هم‌خانواده خود مورد توجه است.

برای تولید آثار برتر در حوزه تاریخ شفاهی باید به چه نکاتی توجه داشت؟

تولید محصولات بهتر و ماندگارتر در حوزه تاریخ شفاهی ضرورتاً مبتنی بر تجربیات تاریخ‌نگاری است. در این حیطه می‌توان به سه نکته دقت کرد:

1- وحدت تولید؛ روالِ معمولِ سازمان‌ها و مراکزی که آثار تاریخ شفاهی تولید می‌کنند، بدین گونه است که مصاحبه با افراد مورد نظر را به صورت پیوسته و سریالی انجام داده و بایگانی می‌کنند و در زمان‌های مقتضی تصمیم به تدوین و انتشار آن می‌گیرند. در این فرایند مصاحبه‌کننده و تدوین‌کننده معمولاً یک شخص نیست. نتیجه تقسیم کار بین افراد بیشتر، کاهش تسلط لازم در فرآوری و تدوین اثر و به صورت طبیعی از دست دادن داده‌های قابل توجه خواهد بود. لذا باید در روند تولید وحدت باشد و از آغاز تا پایان یک نفر بر کار مسلط باشد. این وحدت به کسب بیشترین اطلاعات از مصاحبه‌شونده، با ایجاد مناسبات و ارتباطات لازم، برای تدوین بهتر می‌شود.

2- برخورداری مصاحبه‌گر و تدوین‌کننده از فن گفت‌وگو و دانش تاریخی؛ تجربه و مشاهدات نشان می‌دهد که مصاحبه‌کننده معمولاً یک شنونده خوب است. او وارد جزئیات مباحث ارائه شده توسط مصاحبه‌شونده نمی‌شود و خود را موظف به پرسش‌های جزئی‌تر، نقد گفته‌ها و هدایت مصاحبه‌شونده در جهتی که هرچه بیشتر نزدیک به حقیقت باشد، نمی‌بیند. چراکه این کار عمدتاً در حیطه امور اداری انجام می‌شود و کسانی که برای این امر استخدام شده‌اند، غالباً بدون تجهیز به مباحث تاریخی و فنون تاریخ شفاهی این کار را انجام می‌دهند؛ به همین دلیل قادر به راستی‌آزمایی داده‌ها نیستند. لذا مصاحبه‌کننده باید مجهز به فن گفت‌وگو، دانش تاریخی مرتبط با موضوع مصاحبه و استخراج اطلاعات به بهترین نحو از مصاحبه‌شونده باشد. در غیر این صورت اثر تولید شده، محصول قابل اعتباری نخواهد بود.

3- انتخاب موضوعات برتر و پرهیز از برگزیدن رخدادهای پیش‌گفته یا رنگ‌باخته.

ما باید موضوعات مهم، ممتاز و ناگفته را انتخاب کنیم. شاید در دو سه دهه اول انقلاب توانسته باشیم موضوعات تاریخی را با قالب تاریخ شفاهی روایت کنیم، اما در دهه پنجم انقلاب نمی‌توانیم هر موضوع یا رخداد پیش‌گفته‌ای را انتخاب نماییم. به این معنا که مراکز پژوهشی که متولی کار تاریخ شفاهی هستند، باید سلیقه خود را بالا ببرند و به دنبال تولید آثار بیشتر با صرف بودجه اندک نباشند، بلکه بودجه محدود را باید صرف آثار برتر کرد تا خواننده بیشتری پیدا کند.

در پایان، خوب است بدانیم، حیطه تاریخ‎‌نگاری در کشور ما - و در اینجا تاریخ شفاهی- دوره آزمون و خطا را پشت سر گذاشته و به وادی حرفه‌ای رسیده است. مراکز پژوهشی غیر دانشگاهی که متولی اصلی تاریخ شفاهی در کشور هستند، با رعایت این سه اصل می‌توانند به تولید آثار برتر این حوزه کمک شایانی کنند.