نقش و اهمیت مکان در بازیابی خاطرات

غلامرضا آذری خاکستر

16 مهر 1399

یکی از مباحث مهم در مطالعات تاریخ شفاهی نقش و اهمیت آن در بازیابی و یادآوری وقایع و رویدادهای گذشته است. به عبارتی مکان یادآور خاطرات و بخشی از شخصیت و هویت افراد است که خود را با آن می‌شناسند و به دیگران می‌شناسانند. پس شناخت مکان شامل یادها، احساسات، دیدگاه‌ها، ارزش‌ها، ترجیحات، مفاهیم و آرمان‌های انسان درباره مکان‌هایی است که به ادراک و رفتار او جهت می‌دهند. این فعالیت‌ها و خاطرات که در ذهن انسان‌ها نقش می‌بندد ممکن است فردی یا جمعی باشند که با گذشت زمان و رجوع چندباره به مکان و بروز رویدادهای مشترک در زمانی خاص در مکان به حافظه و خاطره جمعی شکل دهند. مطالعه بر روی فضاها و مکان‌های تأثیرگذار در مناسبات اجتماعی موجب تداوم هویت شهری است. بنابراین، هرآنچه در بستر زمان موجب هویت‌بخشی به یک مکان می‌شود وجود شاخصه‌ها و فضاهایی است که در حافظه جمعی افراد به صورت مشترک نقش بسته‌اند. خاطره با یادآوری و بازسازی تصویر لحظه‌های تاریخی نقش مهمی در بیان هویت فردی دارد. حس مکان یک پیوند پویا است که فرد در نتیجه دلبستگی به مکان، هوشیاری نسبت به مکان، تعلق به مکان، رضایت از مکان و تعهد به مکان، آن را توسعه می‌دهد.

بخش عمده‌ای از خاطرات بر محور اماکن شکل گرفته‌اند و راوی با بیان خاطره به مکان اشاره دارد و به طور طبیعی ماجرا را تعریف می‌کند. برای پژوهشگران و شفاهی‌پژوهان پرسش‌های مختلفی در این زمینه وجود دارد که به طور مستقیم یا غیر مستقیم در فرآیند پژوهش مورد توجه قرار می‌گیرد. چگونه یک اتفاق یا رویداد در یک مکان خاص شکل می‌گیرد که تبدیل به خاطره می‌شود؟ آن مکان چه ظرفیت‌هایی داشته است. چرا آن واقعه در آن مکان شکل گرفته است؟ فضای مورد نظر در خاطره چگونه بوده است. طی سال‌های اخیر چه تغییراتی در فضا به وجود آمده است؟ آیا خاطره‌انگیزی برای راوی در حال حاضر در مکان وجود دارد؟ و ده‌ها سؤال دیگر که می‌تواند به اهمیت مکان در خاطره اشاره داشته باشد.

در جریان انقلاب اسلامی کانون‌های عمده انقلاب اعم از مساجد، منازل علما، انجمن‌ها و... هر کدام فصل مهمی برای پژوهش‌های مرتبط با انقلاب محسوب می‌شوند. چگونه یک مسجد تبدیل به کانون انقلابیون می‌شود؟ محلات و میادین و خیابان‌هایی که مسیر انقلابیون بوده است تا چه حدی می‌تواند به تداعی خاطرات کمک کند؟

بررسی تاریخ و تحولات شهر در انقلاب نشان می‌دهد برخی از محلات و مسیرها نقش ارزنده‌ای در انقلاب داشته‌اند. و مکان‌ها محل به وقوع پیوستن حوادث یا درگیری‌ها و شهادت انقلابی‌ها بوده است. بنابراین تمرکز بر نقاط مهم و برجسته کردن آن، در زمان واقعه می‌تواند نقش ارزنده‌ای در پژوهش‌های بین‌رشته‌ای داشته باشد.

به عنوان مثال در شهر مشهد، نقاط مهم در اوایل انقلاب در محورهای منتهی به حرم مطهر بوده‌اند. ولی با پیروزی انقلاب کانون‌های متعددی به وجود می‌آید. چهار راه دکترا، خیابان دانشگاه، میدان شاه (شهدا) و ... هر کدام نقش‌های متفاوتی داشته‌اند. بررسی اتفاقات هریک از اماکن در بازه زمانی انقلاب، خود موضوعی پژوهشی و مهم است که چندان مورد نظر نبوده است.

 مستندسازی محلات قدیمی، امروزه مورد توجه جدی پژوهشگران تاریخ شفاهی است، زیرا تغییرات ناشی از ساخت و سازها، نمادی جدید از یک شهر به وجود آورده است که کاملاً متفاوت با سبک معماری گذشته است. بنابراین رویکرد به هویت شهری از طریق مستندسازی اقدامی است که کمک می‌کند تا در فرآیند تاریخ شفاهی، مستندات و مشاهدات اهالی یک محله گردآوری و به عنوان بخش مستند مطالعات شهری گردآوری شود. با توجه به تغییراتی که در طول سال‌های گذشته به خاطر مسائل توسعه شهری بر هر یک از مکان‌ها به خصوص تخریب‌ها، تغییر اسامی و... آمده است، توجه دقیق به مکان در زمان مصاحبه موجب می‌شود تا بخش مهمی از اطلاعات در خاطرات منعکس شده و از طریق این خاطرات می‌توان نمادها و نشانه‌های خاطره‌انگیزی برای وقایع انقلاب تهیه کرد. هر چند نویسندگان عرصه ادبیات، به خصوص رمان‌نویسان در فضاسازی‌های شهری بر اساس تخیلات خود از اماکن و محل‌ها به بهترین شکل توصیف می‌کنند ولی قابل اعتنا در پژوهش‌های تاریخی نیستند. به نظر می‌رسد مصاحبه با راویان انقلاب در مکان، نقش مهمی در بازیابی خاطرات و مستند کردن مکان واقعه دارد.

نقش و اهمیت مکان در تاریخ محلی موجب می‌شود تا در خاطرات رجال و شخصیت‌ها این موضوع به طور دقیق مورد توجه قرار گیرد و مؤسسات و مراکزی که در زمینه انقلاب کار می‌کنند به موضوع مکان و نقش آن در تداعی خاطرات و تبیین آن برای مطالعات شهری از طریق مصاحبه‌های فعال توجه جدی داشته باشند.

توجه دادن محققان به موضوع مکان در تدوین آثار مرتبط با انقلاب موجب می‌شود تا بخشی از هویت شهری از طریق خاطرات انقلاب ثبت شود. رخداد وقایع متعدد انقلاب در مکان‌های خاص موجب می شود تا این مکان‌ها در حافظه جمعی به عنوان شاخصه‌های هویتی آن شهر قلمداد شوند.