معرفی کتاب

مهندسین خاکی: تاریخ شفاهی مهندسی رزمی دفاع مقدس

مریم سبحانیان

15 مرداد 1399

«مهندسین خاکی» جلد اول از مجموعه کتاب «تاریخ شفاهی مهندسی رزمی دفاع مقدس» است که به کوشش عباس حیدری مقدم و به سفارش انتشارات موزه دفاع مقدس در سال 1398 به چاپ رسیده است.

کتاب با تجمیع خاطرات سی تن از مهندسین رزمی و پیش‌کسوتان دفاع مقدس در جهاد سازندگی، سپاه پاسداران و ارتش به رشته تحریر درآمده است. تقریباً تمامی راویان، کارشناسان مدیریت دفاعی یا متخصص در علوم استراتژیک نظامی و همچنین مهندسین و کارشناسان مدیریت کشاورزی و جهاد سازندگی هستند. در پیش‌گفتار کتاب نیز تمامی راویان کتاب با مشخصات کامل از جمله سن، تحصیلات، سمت، شغل و وضعیت کنونی معرفی اجمالی شده‌اند.

کتاب مهندسین خاکی، از تابستان سال 1358 آغاز شده و علاوه بر رعایت تاریخ وقایع، از نظم موضوعی نیز برخوردار است. از ویژگی‌های این اثر روایت همه موضوعات از زبان اول شخص است. تدوین و گزینش خاطرات به گونه‌ای صورت گرفته که گویی از زبان یک نفر روایت شده و خواننده با کتاب و موضوع آن انس می‌گیرد.

پیوستگی کتاب در کنار توضیحات آن در پانویس درباره اشخاص و مکان‌های نام‌برده بر جذابیت آن افزوده است. اگر تعاریف برخی اصطلاحات و معانی نظامی و مهندسی نیز به همین طریق در کتاب موجود بود بر جذابیت آن افزوده می‌شد.

در چهار فصل کتاب پیش رو، علاوه بر اولین‌های مهندسی رزمی، درباره خلاقیت، ابتکار و تحقیقات مهندسی رزمی، سازماندهی ظرفیت‌های فنی مهندسی مردم، ساختار و سازمان مهندسی رزمی دفاع مقدس نیز به طور مفصل صحبت شده و در پنجمین فصل، خاطرات متنوع مهندسین، مردم، رزمندگان و جهادگران آورده شده است.

اولین فعالیت‌های مهندسین رزمی پس از انقلاب از سال 1358 به صورت غیر رسمی آغاز شده بود و با اولین حمله صدام، جهاد سازندگی اولین گروهی بود که برای جاده‌سازی و پشتیبانی رزمندگان خود را به مرزهای غربی کشور رساند. «آنچه که جهاد سازندگی در طول هشت سال دفاع مقدس به صورت جدی و مؤثر هم‌پای رزمندگان نقش اصلی خود را به نمایش گذاشت بحث اساسی مهندسی رزمی بود.» (ص 84)

از اولین سنگرسازی‌ها و خاکریزسازی‌های جهاد، جاده‌سازی برای استقرار سایت راداری و موشکی سامانه‌های ضدهوایی در اطراف اهواز تا حفر کانال‌های عظیم، نصب پمپ‌های آب، ساخت پل‌های شناور از جمله خدمات جهاد سازندگی در دوران دفاع مقدس است. مهندسین ارتش نیز شانه به شانه نیروهای جهادی در این امر مشارکت داشته و خدمات ارزنده‌ای ارائه دادند. نیروهای مهندسی رزمی درهر عملیاتی در محل حضور داشتند و امکانات و منطقه را برای رزمندگان آماده می‌کردند. در صفحات 108 و 109 کتاب در این باره می‌خوانیم: «در عملیات ثامن‌الائمه  (ع) ما با تعدادای از دوستان در محور سلیمانیه مستقر بودیم. البته من در قسمت خمپاره‌انداز 120 میلی‌متری خدمت می‌کردم، ولی سرازیر کردن مازُت روی رودخانه کارون و آتش زدن رودخانه و پل مارد را شاهد بودیم. این عمل یکی از فعالیت‌های مهندسی بود. یک عملیات دیگر را هم در همین محور انجام دادیم که قرار بود قایق پر از مواد منفجره را به سمت پل مارد هدایت کنیم تا پل ارتباطی دشمن روی کارون را منهدم کنیم. این قایق با یک قایق دیگر حامل برادر امامی و 5 نفر از رزمندگان شیرازی هدایت می‌شد که متأسفانه قبل از رها کردن این قایق حامل مواد منفجره، مورد اصابت ترکش خمپاره دشمن قرار گرفت و منهدم شد.»

علی ابوالحسنی در این کتاب بیان می‌کند که چگونه در جلوی دیدگان عراقی‌ها خاکریز درست کردند و زحمات چند شبانه‌روزشان با جاری شدن نهرهای کوچک از لابه‌لای علفزار خاکریز، پر از آب شده و در نهایت آن همه زحمت از دست رفته و دوباره با تجربه‌ای بیشتر خاکریزهای مارپیچ و دسته عصایی احداث کرده‌اند تا دید دشمن را تا حدی محدود کنند. «بحث ابیکار و خلاقیت در عملیات خاکی نقش مؤثرتری در ادامه عملیات زمینی رزمندگان ایفا می‌کرد. در عملیات خیبر  (اسفند 1362) هفته اولی که ما در طلائیه خاکریز می‌زدیم، جنگ، جنگ خاکریز بود.» وی بیان می‌کند که از جمله خلاقیت‌های مهندسین و جهادگران برای جابجایی دستگاه‌های مهندسی در میدان جنگ بود؛ همچنین تصمیماتی که باید در لحظات متغیر وسط میدان کارزار گرفته می‌شد خلاقیت و ابتکار ویژه‌ای طلب می‌کرد.

سه فصل نخست کتاب به طور خاص فضای جنگ را از نگاه سازندگان و تجهیزکنندگان این میدان‎‌‌ها به تصویر کشیده است. فصل چهارم و پنجم تعامل مردم با این گروه را بازگو می‌کند. ستادهای پشتیبانی مهندسی جنگ جهاد سازندگی با حضور اقشار مختلف مردم امکان هر نوع کمک و اقدام برای پشتیبانی را فراهم کرده بود. سازماندهی این ظرفیت‌های مردمی هم در حیطه مهندسی رزمی از اهمیت قابل توجهی برخوردار بود؛ در صفحه 332 کتاب می‌خوانیم: «حتی زمانی که قرار شد تجهیزات ارزشمند انبار پالایشگاه آبادان تخلیه و به عقب منتقل شوند، یکی از عمده‌ترین وسایل حمل به پشت جبهه همین لنج‌های مردمی بودند که واقعاً فی سبیل‌الله کمک می‌کردند ... یا آن راننده اتوبوس‌هایی که با اتوبوس شخصی خود مدت‌ها رایگان در جبهه حضور داشتند.»

فصل چهارم که ساختار و سازمان مهندسی رزمی در جبهه‌های هشت سال دفاع مقدس را تشریح کرده، محورهای مختلف در شکل‌گیری مهندسی جنگ را به تفکیک بیان می‌کند. از جمله محور استحکامات، محور عملیات خاکی، محور راه‌سازی و پل‌سازی، محور تخریب و انفجارات، جنگ، مین و خنثی‌سازی و ... «در هر لشکر زرهی و پیاده ارتش یک گردان مهندسی پیش‌بینی شده بود. برای هر لشکر زرهی یک گروهان پل شناور و برای هر لشکر پیاده نیز یک گروهان پل بیلی در نظر گرفته شده بود.» (ص 353)

در آخرین فصل، خاطرات مختلف و شیرینی از رزمندگان و مهندسین رزمی آورده شده که حسن ختامی بر کتاب است و تلخی‌ها و دردهای روزهای سخت جنگ را کمی التیام می‌بخشد. همچنین از فداکاری‌ها و دقت و حساسیت مهندسین، خاطرات غرورآفرینی به رشته تحریر درآورده و همین مسأله به کتاب جذابیت خاصی بخشیده است.

کتاب  مهندسین  خاکی با فهرست منابع و مآخذ به پایان می‌رسد که برغنای آن افزوده است. این اثر شامل 463 صفحه و شمارگان یک‌هزار نسخه و با قیمت 50000 تومان در اختیار علاقه‌مندان و پژوهش‌گران حوزه تاریخ شفاهی دفاع مقدس قرار گرفته است.