خبرهای ماه؛ مهر 1398

گفتن و نوشتن درباره قدر و قیمت تاریخ شفاهی

به‌کوشش: محمدعلی فاطمی

01 آبان 1398

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، «خبرهای ماه» عنوان سلسله گزارشی در این سایت است. این گزارش‌ها نگاهی دارند به خبرهای مرتبط با موضوع سایت در رسانه‌های مکتوب و مجازی. در ادامه خبرهایی از مهر 1398 را می‌خوانید.

◄ علی‌محمد نائینی، رئیس مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس،‌ سوم مهر در آیین رونمایی از حدود نود اثر جدید مرکز با عنوان «نام‌ها و یادها» گفت: «بخش زیادی از اسناد جنگ با تاریخ شفاهی فرماندهان مفهوم دارد و به همین جهت تاریخ شفاهی فرماندهان مکمل پژوهش‌های متنی و اسنادی است.» وی افزود: «همچنان که در دوران جنگ برخی از فرماندهان به سختی جلو دوربین رسانه‌ها و مدیریت تبلیغات دفاع مقدس حاضر می‌شدند، در تاریخ شفاهی هم اگر توصیه رهبری نبود، آن‌ها برای نوشتن یا بیان شفاهی تاریخ جنگ به راحتی متقاعد نمی‌شدند. به همین جهت است که می‌توان گفت تاریخ شفاهی فرماندهان، بخش مهمی از تاریخ دفاع مقدس ملت ایران است.» نائینی با اشاره به این که مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس برای تاریخ شفاهی ۳۵۰ نفر از فرماندهان و مدیران حوزه‌های تخصصی برنامه‌ریزی کرده است، گفت: «پیش‌بینی ما این است با اجرای کامل تاریخ شفاهی فرماندهان، حدود چهارصد اثر تاریخ شفاهی در اختیار علاقه‌مندان قرار خواهد گرفت. در حال حاضر برای تاریخ شفاهی فرماندهان، سه استودیو برای ضبط تصویری به صورت حرفه‌ای و شصت نفر کارشناس و مجری فعال‌اند. تاکنون ۸۰۰ ساعت تصویر از تاریخ شفاهی فرماندهان تولید شده است. شصت اثر پژوهشی و تولیدی مستند برای شصت نفر از فرماندهان شهید شاخص، تحت عنوان تاریخ شفاهی سرداران شهید از زبان همرزمان و با بهره‌گیری از اسناد موجود مربوط به آن شهیدان نیز برنامه‌ریزی ‌شده است.»

◄ مجلدات پنجم، ششم و هفتم مجموعه «تاریخ شفاهی و تصویری ایران معاصر (دوره پهلوی دوم)» که به اهتمام حسین دهباشی تدوین شده‌اند، توسط انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی منتشر و روانه بازار نشر شدند. کتاب پنجم با عنوان «اقلیت و اکثریت» به تاریخ شفاهی زندگی فرهنگ مهر (1396-1302) معاون اقتصادی در زمان نخست‌وزیری امیرعباس هویدا، از افراد مؤثر در وزارت نفت و وزارت دارایی، رئیس دانشگاه شیراز (پهلوی سابق) و رئیس انجمن زرتشتیان ایران اختصاص دارد. «ملت و حاکمیت» عنوان ششمین کتاب است که خاطرات کاظم ودیعی(1307) وزیر کار و امور اجتماعی دولت شریف‌امامی، عضو هیئت مدیره شرکت ملی نفت ایران، معاون وزارتخانه آموزش و پرورش در زمان وزارت فرخ‌رو پارسای و رئیس دانشکده حقوق دانشگاه تهران را روایت می‌کند. وی معاون دبیر کل و مسئول کمیته راهبری و آموزش و تبلیغ حزب رستاخیز ایران نیز بوده است. کتاب هفتم، «ایران و اتم»، خاطرات اکبر اعتماد (1309) را در بر دارد. او رئیس سازمان انرژی اتمی و رئیس دانشگاه بوعلی سینا همدان در دوره پهلوی دوم بوده است.

◄ در ارومیه از پنج کتاب تاریخ شفاهی دفاع مقدس رونمایی شد. فرجام شکیبایی، کوله‌پشتی فرماندهی، از دارلک تا تکریت، چشم به راه، تکه نانی برای دلفین‌ها، نام‌های کتاب‌هاست.

◄ به همت واحد تاریخ شفاهی دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی اصفهان، کارگاه آموزشی تاریخ شفاهی، ویژه دانشجویان و فعالان فرهنگی این شهر و شامل سرفصل‌های مبانی تاریخ مردمی انقلاب، سوژه‌یابی، تکنیک‌های مصاحبه، نگارش و ساده‌نویسی و تجربه‌نگاری نویسندگی، یازدهم و دوازدهم مهر برگزار شد.

◄ مدیرکل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس کهگیلویه و بویراحمد، عدم شناخت درست از شیوه‌های تاریخ نگاری، نبود بودجه کافی جهت به‌کارگیری افراد متخصص و توانمند و فقدان آرشیوی مناسب از مصاحبه رزمندگان را از چالش‌های تدوین تاریخ شفاهی دفاع مقدس دانست. امیر عباس آسمند به خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) گفت: «متاسفانه به دلیل نبود بودجه و عدم دقت کافی در تدوین تاریخ شفاهی، کمیت آثار تا حد زیادی بر کیفیت آنها غلبه کرده و همین امر باعث شده تا به درستی به ناگفته‌های جنگ پرداخته نشود. با توجه به این که پیشکسوتان نمی‌توانند در زمینه تاریخ‌نگاری نقش عمده‌ای داشته باشند گفته‌های آنان اغلب به درستی تحریر نمی‌شود و نقش نویسندگان توانمند و باسابقه هم در این حوزه کم‌رنگ است، به همین دلیل تاریخ شفاهی به درستی منتقل نمی‌شود.»

محمد علی‌پور، مدیرکل بنیاد حفظ نشر و ارزش‌های دفاع مقدس خوزستان هم به خبرنگار همین خبرگزاری گفت: «برای تدوین تاریخ شفاهی دفاع مقدس در خوزستان، کار را به سه قسمت نقش نیروهای مسلح، دولت، مردم و اصنافی که در جنگ بودند، تقسیم کردیم. در هشت شهرستان درگیر جنگ شامل آبادان، خرمشهر، دشت آزادگان، شوش، اندیمشک، دزفول، ماهشهر و اهواز کار را شروع کردیم. آماده نبودن دانشگاه‌ها، منسجم نبودن لایه‌های دفاعی، پشتیبانی، خدماتی و درمانی و فقدان پژوهشگرانی قوی از جمله مشکلاتی بود که در این مسیر بر سرراه قرار داشت. با دانشگاه‌ها و مراکز علمی مذاکره کردیم تا سرانجام طرح‌های متفاوتی از سوی پژوهشگران ارائه شد. پس از بررسی طرح‌ها، گروه مشاوران و ناظرین با نظارت و کنترل بنیاد تشکیل شد. با عنایت خداوند توانستیم تاریخ شفاهی مردم استان خوزستان را پیش ببریم.» وی افزود: «مشکل دیگر در تدوین تاریخ شفاهی دفاع مقدس، نبود بودجه کافی و نبود احساس تکلیف و نیاز در مجموعه ساختار اداری و نظامی این استان است. باید بین مجموعه نیروهای مسلح، ارتش، زمینی، هوایی، پدافند هوایی و سپاه، تقسیم کار با مدیریت بنیاد حفظ نشر و ارزش‌های دفاع مقدس خوزستان انجام شود تا روند کار با سرعت بیشتری جلو برود. همچنین با ورود فرمانداری‌ها و ابلاغ به شهرستان‌های درگیر جنگ، شهرستان‌ها می‌توانند در یک زمان کوتاه نقش خود را با رویکرد تاریخ شفاهی تنظیم و تدوین و کار سریع‌تر صورت گیرد. مانع بعدی در این مسیر نرسیدن به آن اعتقاد و باور است که خوزستان به عنوان پایتخت دفاع مقدس و درگیری جنگ در تمام لایه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و نظامی، باید بتواند نقش فعال، تاثیرگذار و پررنگ‌تری داشته باشد. موضوع مهم دیگر در این پروسه نقش پزشکی در دفاع مقدس است؛ متاسفانه پس از سه سال هنوز نتوانسته‌ایم پژوهشگری پیدا کنیم که بتواند نقش پرستاران، پزشکان، بیمارستان‌ها، ساختار دارویی و درمان و اعزام‌هایی را که از استان به دیگر شهرها بوده است، تدوین کند. مشکل اول باور ما و دیگری درخواست حق‌الزحمه بالا از سوی پژوهشگران است که نمی‌توانیم به توافق برسیم. باید بتوانیم تاریخ شفاهی پرستاران، راننده‌های آمبولانس، فضا‌ها و مکان‌ها، خدمات درمانی، بیمارستان‌های صحرایی و تمام اسناد پزشکی دفاع مقدس استان را در یک‌جا جمع کنیم. مکان قبلی بیمارستان امام خمینی^(ره) که ثبت ملی شده، می‌تواند فضای مناسبی برای جمع‌آوری نقش پزشکی در انقلاب اسلامی و دوران دفاع مقدس باشد. در حال حاضر بیمارستان‌ها مراحل تدوین پرونده‌ها به صورت دیجیتالی را پشت سر گذاشته و مقرر شده هر بیمارستان پرونده‌های مربوط به دوران دفاع مقدس را به صورت مجزا تحویل بنیاد بدهد.»

◄ نخستین نشست از سلسله نشست‌های «آینده‌پژوهی در تاریخ شفاهی ایران» به همت کارگروه ادبیات دفاع مقدس و تاریخ شفاهی اندیشگاه رضوی کتابخانه آستان قدس رضوی در تالار شیخ بهایی ساختمان بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی برگزار شد. بررسی مفهوم تاریخ شفاهی، تفاوت تاریخ شفاهی و تاریخ‌نگاری شفاهی در تاریخ جنگ، میزان اعتبار تاریخ شفاهی به عنوان یک سند تاریخی و مولفه‌های موثر در تدوین تاریخ شفاهی جنگ از مباحثی بودند که در این نشست مورد بحث و گفت‌وگو قرار گرفتند. مدیر اداره اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی با بیان این که میان تاریخ شفاهی و شفاهی کردن تاریخ، تفاوت وجود دارد، گفت: «شفاهی کردن تاریخ به این معناست که قسمتی از وقایع به صورت شفاهی بیان شود و سپس همان مکتوب شود و این همان چیزی است که در ادبیات دفاع مقدس اتفاق افتاده است.» ابوالفضل حسن‌آبادی تصریح کرد: «در ایران تاریخ شفاهی، نوشتاری کردن بیانات شفاهی است، در حالی که در دیگر نقاط دنیا این تنها یکی از خروجی‌های بیان شفاهی است.» وی افزود: «برداشت اولیه ما از عبارت تاریخ شفاهی اشتباه است و به همین دلیل هم باید الان در این باره بحث کنیم که مثلا تا چه اندازه می‌توانیم در بیانات دست ببریم؛ حال آن که در دیگر نقاط دنیا اولین کاری که پس از پروژه مصاحبه انجام می‌شود این است که تمام مصاحبه در اینترنت قرار می‌گیرد و این که از آن چه استفاده‌هایی شود در مرحله بعد قرار دارد.» حسن‌آبادی در بخش دیگری از سخنانش به تعریف تاریخ‌نگاری و تفاوت آن با تاریخ شفاهی پرداخت و گفت: «در تاریخ‌نگاری، فرد به دنبال تثبیت یا رد مطلب است، ولی در تاریخ شفاهی صرفا به دنبال ثبت و ضبط واقعیت‌ها در یک موضوع هستیم.» حسن‌آبادی ادامه داد: «ما از به کار بردن کلمه اسناد برای داده‌های تاریخ شفاهی ابا داریم و به کسانی که از این داده‌ها استفاده می‌کنند می‌گوییم به دنبال این که چیزی را با قاطعیت، اثبات یا رد کنید نباشید.» همچنین علی براتی گجوان، نویسنده و منتقد ادبی در این خصوص گفت: «برای استناد پیدا کردن یک خاطره، باید چندین نفر آن را تایید کنند. ما در حوزه تاریخی نیازمند زاویه دید سوم شخص هستیم و تا این اتفاق نیفتد، سند تاریخی شکل نمی‌گیرد.»

◄ مرور خاطرات آیت‌الله ابوالقاسم خزعلی در برنامه تلویزیونی «تاریخ شفاهی ایران» آغاز شد. مهدی مؤیدی، تهیه‌کننده این برنامه گفت: «خاطرات آیت‌الله خزعلی در سی قسمت روی آنتن شبکه مستند سیمای جمهوری اسلامی ایران می‌رود. روایت خاطرات آیت‌الله خزعلی، دوران مبارزات، تبعید و زندان و مسئولیت‌های ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی را در بر دارد.»

◄ سیدجمال هادیان طبایی زواره، رئیس مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با اشاره به آن که یکی از پروژه‌هایی که بیش از یک سال است جریان دارد، پروژه تاریخ شفاهی وزارت ارتباطات است و ۴۵ وزیر و مدیر برای ارایه محتوا و اطلاعات آن حضور داشته‌اند، گفت: «این پروژه با همکاری تمام وزرا و معاونین وزرای تاثیرگذار در وزارت ارتباطات ایران انجام شده است، چنان که اسناد، مدارک، تجربیات و رویدادهای خاصی که کمتر شنیده شده است در این مجموعه مستند شده است. تاریخ شفاهی وزارت ارتباطات در قالب ده برنامه تلویزیونی و بیست جلد کتاب تهیه و تدوین شده است و در حال حاضر سه قسمت از این مستند آماده پخش است. بخش نخست به قبل از انقلاب اختصاص دارد. قسمت دوم به ارتباطات در دوران دفاع مقدس اختصاص دارد. قسمت بعدی نیز به مرکز اسدآباد همدان اختصاص پیدا کرده و سایر قسمت‌ها هم به صورت موضوع‌بندی شده پیش رفته‌اند و به زودی آماده پخش خواهند شد.»

◄ معصومه ظهیری، معاون فرهنگی تبلیغی حوزه‌های علمیه خواهران کشور، سیزدهم مهر، در دیدار مدیر حوزه‌های علمیه خواهران و هیئت همراه با خانواده طلبه شهیده فاطمه اسدیان گفت: «خانواده شهدا گنجینه‌ای از تاریخ شفاهی شهادت در کشورند که متاسفانه بسیاری از آنها از دنیا رفته‌اند.» وی تأکید کرد که خاطرات شفاهی بازماندگان شهدا از سوی خود خانواده شهیدان نوشته شوند. ساعت یازده صبح بیستم اسفند 1366 شهرکرد توسط هواپیماهای ارتش صدام بمباران شد و فاطمه اسدیان در این بمباران به شهادت رسید.

◄ غلامرضا علاماتی، رئیس سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس، 29 مهر در آیین افتتاح نمایشگاه عکس «هفتاد سالگی تصویب کنوانسیون‌های ژنو» در باغ موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس تهران، از رونمایی کتابی چهار جلدی شامل اسناد تبادل اسیران بین ایران و عراق در آینده نزدیک خبر داد و گفت: «اقدامات صلیب سرخ در رابطه با تبادل اسیرانی جنگی بین ایران و عراق به صورت تفصیلی در این کتاب تشریح شده است. کمیته بین‌المللی صلیب سرخ در اجرای طرح پژوهشی امام سجاد^(ع) که در تهران و ژنو انجام شد، همکاری خوبی داشت و طی آن بخشی از گزارش‌های صلیب سرخ درباره بازدیدها از اردوگاه‌های اسیران ایرانی را در اختیار محققان ایرانی قرار داد. امیدواریم با تکمیل همکاری‌ها، بتوانیم تاریخ‌نگاری خوبی از مسائل مرتبط با اسیران ایرانی داشته باشیم. انتظار ما این است که همکاری‌های دوجانبه افزایش یابد و حداقل بتوانیم تاریخ شفاهی مربوط به دویست نفر از نمایندگان صلیب سرخ را از طریق مصاحبه با آنها تهیه کنیم.»

◄ بیست‌ونهم مهر، روزنامه همشهری متنی با عنوان «تاریخ شفاهی و کارکردهای آن» به قلم حسن انوشه، پژوهشگر تاریخ و ادبیات منتشر کرد. در این متن آمده است: «شناخت رخدادهای مهم براساس دیدگاه‌ها و نقل‌قول‌ها تاریخ شفاهی نام دارد و از طریق آن بخش مهمی از تاریخ مکتوب پدید می‌آید یا مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. اما در افواه عامه و ادبیات مردم نیز بخش‌هایی از تاریخ شنیده می‌شود. به‌ویژه بسیاری از افراد سالخورده دیده‌ها و شنیده‌هایی دارند که بسیار مهم و در عین حال شنیدنی است. گاهی جمع‌هایی را می‌بینیم که در آن، هم افراد سالخورده و هم جوانان حضور دارند. پیرمردها سر در گریبان خویشند و جوان‌ها سرگرم موبایل. کسانی که قدر و قیمت تاریخ شفاهی و تأثیر آن بر فرهنگ مردم را می‌دانند با دیدن چنین مناظری اندوهگین می‌شوند؛ چرا که درست این است از چنین فرصت‌هایی برای بیان خاطرات قدیم که در آن بسیاری از حوادث و وقایع مستتر است، استفاده شود. تغییرات سریع در زندگی مردم عصر ما موجب شده است زندگی در چند دهه قبل با زندگی در روزگار ما تفاوت‌های فراوانی داشته باشد. افراد سن و سال‌دار خود شاهد زندگی‌های متفاوت گذشته بوده‌اند، از این رو صحبت‌های آنها در این مورد می‌تواند حاوی فرازهای مفیدی باشد. چه خوب است در چنین مواردی از بزرگ‌ترها خواسته شود درباره گذشته و نحوه سلوک و رفتار مردم صحبت کنند. به آنها فرصت بازنمایی گذشته و مقایسه آن با اکنون داده شود و بدانیم که حتما در دل این گفته‌ها و شرح‌حال‌ها مطالب مهمی منتقل و ای بسا زوایای تاریکی از تاریخ روشن خواهد شد. یکی، دو دهه پیش کسانی که به چشم خود جنگ‌جهانی و حضور متفقین را در ایران دیده بودند، زیاد بودند و هر محققی می‌توانست به‌راحتی از دیده‌ها و شنیده‌های آنها استفاده کند. اکنون نیز کسانی که وقایعی مانند کودتای 28 مرداد، وقایع مربوط به انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی را دیده‌اند، بسیارند. شنیده‌های امروز ما از این افراد در دهه‌های بعد ارزش بیشتری می‌یابد. به‌علاوه ذهن ما را با تاریخ درگیر و به نگاه ما قدرت و ارزش بیشتری می‌بخشد. این کار علاوه بر فراگیر شدن علاقه به تاریخ در بین مردم به‌ویژه جوانان، نزدیکی نسل‌ها و از بین رفتن شکاف نسل‌ها را هم در پی خواهد داشت. حیف است که باوجود بزرگ‌ترها و در حضور آنها، از صحبت و تجربیات آنها غافل شویم و مشغول بازی‌های رایانه‌ای موبایل شویم!»

◄ دومین جلد مجموعه «تاریخ شفاهی بازار بوشهر» با عنوان «چگونگی ایجاد تشکل‌های صنفی و اتاق اصناف» نوشته سیامک برازجانی، از سوی انتشارات نای‌بند راهی بازار کتاب خواهد شد. برازجانی گفت: «این کتاب که به تاریخ شکل‌گیری اتاق اصناف بوشهر در دوران پهلوی بازمی‌گردد، حاصل دو سال مطالعه، مصاحبه و پژوهش در حوزه تاریخ شفاهی بازار است.»

◄ کتاب «پای پل سابله» که به خاطرات کریم کریمی‌پور، فرمانده گردان سلمان مسجدسلیمان اختصاص دارد، چاپ و منتشر شد. ستاره عرفانی‌راد، مدیر ادبیات و انتشارات اداره ‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خوزستان در این‌باره گفت: «مصاحبه و تدوین این اثر توسط سیدحسین هاشم‌پور، از رزمندگان دوران دفاع مقدس صورت گرفته و کتاب، توسط انتشارات سرزمین نور، وابسته به اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خوزستان چاپ شده است.»

◄ شاهد مجتهدزاده اردبیلی، نویسنده و مستندساز، پری آخته، نویسنده و خاطره‌نگار و سیدسعید اطهر نیاری، پژوهشگر و ‌نویسنده در میزگردی مجازی با خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) درباره ثبت تاریخ شفاهی دفاع مقدس گفت‌وگو کردند. مجتهدزاده اردبیلی در این میزگرد گفت: «یکی از مشکلات موجود در این زمینه، نبود اطلاعات زمینه‌ای و تخصصی در خصوص مورد مصاحبه از سوی مصاحبه‌گر است. مصاحبه‌گری که با اطلاعات صفر و بدون آشنایی با ادوات و ابزار مورد استفاده، جغرافیای جنگ، اصطلاحات نظامی و اسامی تجهیزات و مکان‌های خاص، گام در راه مصاحبه می‌گذارد، می‌تواند به راحتی سبب بروز ناکامی در روند کار شود. بی‌اعتمادی راوی، بی‌حوصلگی و از دست رفتن سرنخ کلام در نتیجه سؤالات ابتدایی، فقدان اطلاعات عمومی خاطره‌نگار و در نتیجه، کاهش زمان مؤثر برای دریافت اطلاعات لازم، از جمله مشکلات ثانویه در امر انتقال ادبیات شفاهی است. مشکل دیگر، تسلط نداشتن راوی بر فن بلاغت و سخنوری است. بارها دیده شده راوی - که حتی از فرماندهان یک عملیات مهم هم بوده - نتوانسته خاطره خود را حتی به خوبی نیروهای تحت امر خود تصویر کند. توانایی در یافتن جمله‌بندی‌های مناسب، تسلط بر زبان مصاحبه (اگر زبانی غیر از زبان مادری راوی باشد) و استرس مصاحبه - در صورتی که برای نخستین بار در مقابل دوربین یا میکروفن مصاحبه‌گر قرار گرفته باشد - نیز از جمله مواردی است که می‌تواند مشکلاتی را به وجود آورد. تمرکز بر افراد شناخته‌شده و کم‌لطفی نسبت به ایثارگران گمنام یا با معروفیت کمتر نیز از وجوه دیگر این مشکلات است. بیشتر گلایه‌های جانبازان محترم نیز در این راسته طبقه‌بندی می‌شود.»

◄ سرهنگ حسین فروتن‌نژاد، نماینده سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس، در نشست تخصصی پیش‌همایش نقش ژاندارمری در دفاع مقدس که در سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد، از آمادگی سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس برای دریافت تاریخ شفاهی فرماندهان ژاندارمری در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران خبر داد. وی در مورد اسناد و گزارش‌های موجود از ژاندارمری در خصوص حمله نیرو‌های ارتش صدام به میهن اسلامی، قبل از 31 شهریور 1359 صحبت کرد و قرار شد که در آینده خاطرات فرماندهان ژاندارمری در دوران جنگ تحمیلی عراق علیه ایران با همکاری ادارات کل بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس در استان‌ها به مرحله چاپ برسد.