ده نکته درباره نوشتن از سفر راهپیمایی اربعین

سفرنامه‌هایی که با مصاحبه‌ها غنی و خواندنی می‌شوند

محمدمهدی عبدالله‌زاده

01 آبان 1398

بنا بر دلایلی چند سفرنامه‌نویسی از دیرباز مورد توجه و استفاده قرارگرفته است. هنگامی‌که مسافرت به‌صورت فعلی امکان‌پذیر نبود و وسایل ارتباط‌جمعی نیز در دسترس نبود، تعداد معدود و انگشت‌شماری از افرادی که موفق به مسافرت بودند، دیده‌ها، شنیده‌ها، خاطرات و تجاربشان از مسافرت را می‌نوشتند تا دیگران از آن‌ها استفاده کنند. بنابراین هر سفرنامه از خاطرات و گزارش‌های راوی آن تشکیل می‌شود. همچنین تا زمانی که عکاسی مرسوم نبود، برخی از سفرنامه‌نویسان به‌وسیله نقاشی، مخاطبان را در ادراک موقعیت‌ها راهنمایی می‌کردند.

هر سفرنامه علاوه بر آن‌که خاطرات راوی را ثبت و ماندگار می‌کند به‌طور ضمنی دربردارنده داده‌های جغرافیایی، تاریخی، ادبی و انسانی است. به همین جهت سفرنامه‌ها منبعی برای راهنمایی دیگرانی که عازم سفر می‌شوند، خواهد بود و به کار محققان تاریخی، مذهبی، سیاسی و اجتماعی می‌آید. از همین رو هر سفرنامه‌نویس از جهت اخلاق حرفه‌ای مطالب را همان‌گونه که هست باید گزارش کند نه به‌گونه‌ای که فکر می‌کند مخاطبان آن نوع را دوست دارند.

در کشور ما از سال 1390 که سفر اربعین به‌صورت جدی شکل گرفت، نهضت سفرنامه‌نویسی اربعین هم با استقبال روبه‌رو شد. کتاب‌های متعددی با عنوان سفرنامه اربعین منتشر شد و مقالات سفرنامه‌ای قابل‌توجهی در رسانه‌ها نیز نشر یافت که همه آن‌ها ارزشمند هستند. ای‌کاش به مرحله‌ای برسیم که اقلاً نیمی از مسافران زیارت اربعین در هر سال سفرنامه اربعین نوشته باشند، حتی مختصر.

به نظر می‌رسد توجه به موارد زیر موجب رشد کمی و کیفی سفرنامه‌های اربعین شود:

1- برای نوشتن تردید به خودمان راه ندهیم. روان و راحت بنویسیم. نمی‌خواهیم متن ادبی تولید کنیم. به راحتی‌ای که صحبت می‌کنیم بنویسیم. این‌گونه مخاطب در همراهی ما تا آخر سفرنامه باقی خواهد ماند.

2- با توجه به سهولت تهیه تصویر تا حد موردنیاز از موضوع‌ها عکس بگیریم. تصاویر مناسب سفرنامه ما را برای مخاطب زنده و جاندار می‌کند. هر تصویر مطالب بسیاری را منتقل می‌کند که گاه قلم از انتقال آن‌ها عاجز است.

3- اکنون رسانه‌ها گزارش‌های متعدد مکتوب و تصویری از مسافران اربعین منتشر می‌کنند که بسیار پسندیده است، ولی از سویی کار سفرنامه‌نویس اربعین را مشکل‌تر می‌کنند. برای آن‌که سفرنامه ما تقریباً هم‌شکل با دیگر سفرنامه‌ها نشود، استفاده از مصاحبه مشکل‌گشاست. با دانستن حدود هزار واژه عربی محلی عراقی می‌توان با موکب‌داران و مردم عراق ارتباط کلامی برقرار کرد. اگر این امر ممکن نبود باید با فردی هم‌سفر شد که نقش مترجم برای‌مان داشته باشد. سفرنامه‌هایی که قسمتی از آن‌ها را مصاحبه تشکیل می‌دهد غنی‌تر و خواندنی‌تر هستند.

4- هر حرفه اخلاق خاص خود را دارد. فردی که سفرنامه می‌نویسد امین مردم و تاریخ است. بزرگ‌نمایی و عکس آن در مشاهدات، تجارب و وقایع خیانت به واقعیت است. هر چه هست را باید نگاشت، نه کمتر و نه بیشتر.

5- برای نوشتن این سفرنامه معنوی مثل همه باید قدم‌به‌قدم تمام عمودها را پشت سر گذاشت و دقیق و زیرکانه نگاه کرد. فردی که به هر جهت قسمتی از راه را پیاده طی نکرده خودش را از همان مقدار تجربه محروم کرده است. برای مثال سرعت حرکت و نوع راه رفتن زائران از حدود عمودهای هفتصد به بالا با این نوع رفتارها در مسیر عمودهای قبلی متفاوت است. درنتیجه اگر سفرنامه‌نویسی موفق شود پانصد عمود را پیاده طی کند از مشاهده آبله‌های کف پا، افتان و خیزان رفتن برخی و موکب‌هایی که در آنها بدن زائران را مشتمال می‌دهند، محروم خواهد بود.

6- توجه به جزئیات نیز اهمیت دارد. کلی‌گویی آفت بزرگ این گونه نوشتاری است. سفرنامه ما باید دربردارنده پاسخ سؤال‌های احتمالی مخاطبان‌مان باشد. برای مثال وقتی بنویسم ناهار ما خورشت قیمه نجفی بود، خواننده دوست دارد وجوه اشتراک و افتراق آن را با خورشت قیمه ایرانی بداند. برای همین باید از محتویات این غذا و طرز تهیه آن نیز نوشت.

7- خاطرات و گزارش‌های سفرنامه باید دارای مشخصات زمان، مکان و راوی باشند. زیرا اهمیت وقایع و ادراکِ بهتر آن‌ها وابسته به این است که زمان و مکان مشاهدات، تجارب، مسموعات و مصاحبه‌ها مشخص باشد.

8- نسبت به نوشته خود تعصب داشته باشیم. از نقد و نظر دیگران نهراسیم و در تکمیل کار خود از آن استفاده کنیم. افرادی که از نقد و نظر دیگران می‌هراسند به خودشان ظلم می‌کنند. برای انتشار سفرنامه خود می‌توانیم آن را به‌صورت کتاب منتشر کنیم. یا اگر حجم آن را مناسب برای کتاب نمی‌دانیم و یا امکانات آن را نداریم، برای سایت‌های مرتبط ارسال کنیم. اگر راه‌حلی برای انتشار نیافتیم راه‌اندازی یک وبلاگ شخصی کمتر از چند دقیقه وقت می‌برد. با بارگذاری خاطرات‌مان در وبلاگ مخصوص به خود، برای جویندگان مطالب مربوط به اربعین امکان استفاده از آن‌ را فراهم کرده‌ایم.

9- برخی، سفرنامه را در سفر، کامل می‌نویسند. برخی، عناوین مواردی را که باید بنویسند را یادداشت کرده تا در موقعیت مناسب مطالب آن‌ها را بنویسند. برخی هم تصویر تهیه می‌کنند تا بر اساس تصاویر مطالب‌شان را بنویسند. برخی هم مطالب‌شان را به‌صورت شفاهی بیان کرده و سخنان‌شان را ضبط می‌کنند تا در فرصت مناسب آن‌ها را پیاده کنند. از آنجایی‌که مدت سفر اربعین کوتاه است و اکثر زمان را زائر در حال سفر است، بهتر است هر فرد ترکیبی از روش‌های فوق را با توجه به توانایی‌های خود به کار ببندد تا بتواند از فرصت، به صورت مناسب استفاده کرده باشد.

10- بهترین روش فراگیری سفرنامه‌نویسی اربعین مطالعه این نوع سفرنامه‌هاست که توسط دیگران تولید شده‌اند و سپس هم شروع به نوشتن است. یکی از ثمرات مطالعه سفرنامه دیگران ایجاد حس نوشتن در ما است؛ علاوه بر آن‌که به‌طور ضمنی چیزهای زیادی از نحوه ارائه مطالب یاد خواهیم گرفت. مسلم است که هرچه بیشتر بنویسیم راحت‌تر و روان‌تر خواهیم نوشت و بدانیم که هیچ نیاز نیست سبک نوشته ما تقلید از سبک افراد مشهور در این زمینه باشد.