تاریخ شفاهی هیئت‌های مذهبی و یک غفلت بزرگ

حمید قزوینی

13 شهریور 1398

بزرگداشت عاشورا، از طریق مناسک و مراسم آیینی و غیر آیینی در طول قرن‌های متمادی، همواره در کانون توجه شیعیان و علاقه‌مندان امام حسین^(ع) و یاران شهیدش در دیگر ادیان و مذاهب بوده است. دلدادگان به سیدالشهدا^(ع) از این طریق کوشش کرده‌اند مجموعه‌ای از آموزه‌ها، مفاهیم و ارزش‌های دینی و اخلاقی را حفظ و گسترش دهند.‌ این موضوع ارتباط عمیقی با زیست دینی مردم و هویت‌بخشی به آنان داشته است. در این میان هیئت‌های کوچک و بزرگ با پیشینه کوتاه و بلند که محل تجمع مردم با انواع فرهنگ‌ها و سلایق هستند، نقش تعیین‌کننده‌ای بر عهده دارند.

با وجود این جایگاه، تاریخ هیئت‌های عزاداری که پذیرای میلیون‌ها انسان داوطلب و علاقه‌مند به فعالیت‌های مذهبی و اجتماعی هستند، همچنان مغفول مانده است. خاصه آن که بسیاری از فعالان این‌گونه مراکز به دلیل پرهیز از خودنمایی و شهرت‌طلبی، تلاش‌های خود را از چشم دیگران مخفی نگه داشته‌اند و بسیاری از اطلاعات مکتوم مانده است. این در حالی است که هیئت‌ها در دهه‌های اخیر ارتباط تنگاتنگی با پدیده‌هایی مثل انقلاب اسلامی و دفاع مقدس داشته‌اند و به‌رغم کارهای متعدد در هر دو عرصه، تاکنون غیر از چند کار کم‌حجم، پژوهش درخور توجهی پیرامون تاریخچه هیئت‌های عزاداری و نقش آنها در تحولات تاریخ معاصر انجام نشده است.

بدیهی است ثبت پیشینه و اقدامات هیئت‌های مذهبی، نوعی مردم‌نگاری است که علاوه بر کمک به تدوین تاریخ، موجب ثبت تجربه‌های مهم و نهایتاً ابزاری برای شناخت سیر تحول این مراکز و اثرگذاری‌های متقابل آنها در تعامل با فضای سیاسی و فرهنگی جامعه خواهد بود. همچنین تعلقات خانوادگی، قومی، محلی و صنفی در بعضی از هیئت‌ها و مشارکت آنها در امور خیریه و ویژگی‌های خاصی که در نحوه عزاداری یا پذیرایی از مردم با سازوکارهای مالی و مدیریتی مختلفی که دارند، همواره از موضوع‌های مورد علاقه محققان علوم اجتماعی بوده است.

بی‌تردید تاریخ شفاهی، بهترین روش برای ثبت اطلاعات مرتبط با پیشینه هیئت‌های عزاداری است که نهادهای فرهنگی و مؤسسات پژوهشی یا مسئولان هیئت‌ها می‌توانند با کمک محققان و تشکیل گروه‌های تاریخ شفاهی پس از گذراندن مراحل مقدماتیِ علمی و حرفه‌ای، نسبت به انجام مصاحبه‌ها و اجرای طرح، اقدام کنند. کاری که به میزان زیادی تاکنون به تعویق افتاده و آسیب‌های زیادی را به بار آورده است.

با عنایت به آنچه آمد، اهداف کلی تاریخ شفاهیِ هیئت‌های مذهبی را به شرح ذیل می‌توان برشمرد:

1- جمع‌آوری خاطرات و اطلاعات بنیان‌گذارن و اداره‌‎کنندگان هیئت‌های مذهبی

2- حفظ میراث معنوی جامعه به عنوان یکی از سرمایه‌های اجتماعی و مذهبی و فرهنگی کشور

3- بازشناسی نگاه و روش فعالان این عرصه و معرفی آنان به جامعه

4- کوشش برای تهیه منابع مورد نیاز پژوهشگران و فعالان علمی، فرهنگی، اجتماعی و هنری

5- ارائه الگوهای قابل دستیابی به نسل آینده در این‌گونه فعالیت‌ها

6- بازشناسی و حفظ و ترویج شیوه‌های سنتی در برگزاری مناسک مذهبی

7- بررسی و آشنایی با نقش ادبیات و فرهنگ عامه در احیای فرهنگ دینی

8- شناسایی نقش تاریخی هیئت‌های مذهبی در تحولات سیاسی، اجتماعی و فکری معاصر.