خبرهای ماه؛ مرداد 1398

هدف تاریخ شفاهی چیست؟

به‌کوشش: محمدعلی فاطمی

05 شهریور 1398

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، «خبرهای ماه» عنوان سلسله گزارشی در این سایت است. این گزارش‌ها نگاهی دارند به خبرهای مرتبط با موضوع سایت در رسانه‌های مکتوب و مجازی. در ادامه خبرهایی از مرداد 1398 را می‌خوانید.

*آیین رونمایی از ۲۵ عنوان کتاب تاریخ شفاهی دفاع مقدس، پنجم مرداد در سالن جلسات ساختمان آرشیو اسناد ملی برگزار شد. غلامرضا علاماتی، رئیس سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس در این برنامه گفت: «تاریخ شفاهی روشی تازه برای گردآوری و روایت شفاهی رخداد‌ها و وقایع جنگ در هشت سال دفاع مقدس است که می‌تواند مکملی برای اسناد باشد.» وی افزود: «سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس بر اساس وظیفه ذاتی خود در حوزه دفاع مقدس، سیاست‌گذاری برای ثبت و ضبط تاریخ شفاهی از زبان تمام ایثارگران، دستگاه‌های کشوری و لشکری و همچنین ایجاد هماهنگی و وحدت رویه در فعالیت‌های دستگاه‌ها و ترویج حماسه‌های رزمندگان با استفاده از روایت رزمندگان در دفاع مقدس را برعهده دارد. ما در این سازمان تلاش می‌کنیم از قلب‌ها و دل‌های شاهدان عینی، وقایع و رخداد‌های دفاع مقدس خاطرات را ضبط و حفظ کنیم. به همین دلیل امروز به دنبال حرکتی که سال گذشته با رونمایی از صد عنوان کتاب رخ داد از ۲۵ عنوان کتاب تاریخ شفاهی رونمایی خواهیم کرد که حاصل تلاش همکاران ما در استان‌های قم، تهران، خوزستان، چهارمحال و بختیاری، یزد، گلستان، مرکزی و کرمان است.»

*در حاشیه آیین بازخوانی عملیات مرصاد، کتاب «نگران نباش فرمانده» شامل مصاحبه تاریخ شفاهی با منصور افشاری‌راد در سالن اجتماعات بصیرت سپاه شهرستان ابهر رونمایی شد. در این کتاب، حاصل بیست ساعت مصاحبه، به قلم فرزاد بیات‌موحد تدوین شده است. این کتاب توسط سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس منتشر شده است.

*مقاله «الزام‌های حقوقی انتشار مصاحبه‌های تاریخ شفاهی در فضای مجازی» در سایت فصلنامه گنجینه اسناد منتشر شد. پیمانه صالحی و غلامرضا عزیزی این مقاله را با هدف شناسایی جنبه‌های حقوقی انتشار مصاحبه‌های حاصل ‌از تاریخ شفاهی در فضای مجازی نوشته‌اند. روش و رویکرد پژوهش آنها چنین بوده که مسائل حقوقیِ انتشار مصاحبه‌ها در فضای مجازی با مطالعه منابع موجود شناسایی و تشریح شده ‌است. سپس قوانین مربوط به استفاده از اسناد تاریخ شفاهی در پایگاه‌های اطلاعاتیِ مراکز آرشیوی، شامل مرکز آرشیوی میلر، آرشیو ملی سنگاپور، دانشگاه هاروارد، تاریخ شفاهی ناسا، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران بررسی شده ‌است. یافته‌ها و نتیجه‌گیری‌شان نیز چنین آمده که در گردآوری مصاحبه‌ها و انتشارشان در فضای مجازی رعایت این نکات اهمیت دارد: آگاهی راوی از اهداف مصاحبه، یادآوری مسائل حقوقی در ابتدای ضبط مصاحبه، کسب اجازه از راوی برای انتشار مصاحبه در فضای وب، توجه به رعایت نکات اخلاقی در انتشار مصاحبه‌های برخط، آشنایی متصدیان نشر الکترونیکی با پایگاه‌های داده و نیز تدوین سیاست‌گذاری مناسب پیش ‌از نشر منابع.

*ششم مرداد، چهارمین همایش علمی تخصصی تاریخ شفاهی ترور با موضوع عملیات مرصاد و با حضور امیر سیدحسام هاشمی مشاور نظامی مقام معظم رهبری، امیر سرتیپ احمدرضا پوردستان رئیس مرکز مطالعات راهبردی ارتش، حسین مظفر عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام، محمدمهدی البیاتی وزیر اسبق حقوق بشر عراق و عضو شورای مرکزی سازمان بدر عراق، سردار محسن کریمی فرمانده سپاه روح‌الله استان مرکزی، سرتیپ دوم دکترکیا رئیس پژوهشگاه دفاع مقدس، امیرسرتیپ بازنشسته محمد انصاری فرمانده وقت هوانیروز، سردار مرادپیری عضو هیئت علمی دانشگاه امام حسین^(ع) و از فرماندهان وقت عملیات مرصاد، امیرسرتیپ اصلان‌زاده فرمانده وقت ژاندارمری کرمانشاه، سرهنگ بازنشسته سیدمراد موسوی فرمانده وقت گارد ژاندارمری قصرشیرین و سیدمحمدجواد هاشمی‌نژاد دبیر کل بنیاد هابیلیان در محل ساختمان آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد.

*به گزارش روابط عمومی حوزه هنری استان قم، سومین نشست از دومین دوره آموزش مبانی تاریخ شفاهی انقلاب و دفاع مقدس، عصر هفتم مرداد با حضور نصرت‌الله صمدزاده، مدیر کتابخانه تخصصی جنگ در سالن سوره حوزه هنری قم برگزار شد. وی به اهمیت کتابخوانی برای یک پژوهشگر تاریخ شفاهی اشاره کرد و گفت: «پژوهشگر می‌بایست ذهنی پرسشگر داشته‌ باشد و اهل تحلیل باشد. برای به دست آوردن آمار باید به دانشنامه‌ها مراجعه کرد، اما تک‌نگاری‌های قوی و خوب هم گاه می‌توانند منبع آمار و ارجاعات باشند. پژوهشگر تاریخ شفاهی باید با اصول نگارش هم آشنا باشد تا متن کتابش را خود بنویسد و دقت و حساسیت‌های پژوهشی را در آن رعایت کند.» صمدزاده در ادامه به تفاوت مقوله‌ تاریخ شفاهی و خاطره‌نگاری پرداخت و گفت: «تاریخ شفاهی زیرمجموعه پژوهش است، اما خاطره‌نگاری زیرمجموعه ادبیات به حساب می‌آید. با این حال برای جذاب‌تر شدن تاریخ شفاهی، پژوهشگران لاجرم به سمت خاطره‌نگاری هم رفته‌اند تا با قالب ادبیات به اثرشان جذابیت ببخشند. از این جهت بین تاریخ شفاهی و خاطره‌نگاری پیوند عمیقی برقرار شده‌ است.»

چهارمین نشست عصر چهاردهم مرداد با حضور حسین زنجانی، نویسنده، پژوهشگر و فعال فرهنگی در سالن سوره حوزه هنری قم برگزار شد. زنجانی با اشاره به تکنیک‌های مصاحبه در تاریخ شفاهی گفت: «توجه به عناصر زمان، مکان و شخصیت، لازمه‌ یک مصاحبه خوب است.» وی افزود: «روایت یا ناشی از دیده‌های راوی است یا شنیده‌های وی و یا این که از حضور راوی نشات می‌گیرد که در هر نوع از این سه صورت، نوع مواجهه مصاحبه‌کننده با راوی متفاوت است. توجه به نوع شخصیت راوی و جایگاه سیاسی، نظامی و اجتماعی وی، نحوه برخورد و نوع سوال‌هایی که مصاحبه‌کننده باید بپرسد را متفاوت می‌کند. اگر چه محوریت جلسه‌ مصاحبه، شخص روایت‌کننده است، اما مدیریت جلسه مصاحبه با مصاحبه‌کننده است و باید جلوی پرش‌های زمانی را بگیرد. گاهی اوقات یک سوال اشتباه و نامتناسب با شخصیت راوی و عدم رعایت احترام او باعث می‌شود که جریان مصاحبه عوض شود و یا این که مصاحبه‌شونده از ادامه گفت‌وگو خودداری کند.»

پنجمین نشست با حضور بهناز ضرابی‌زاده، نویسنده آثاری چون «دختر شینا» و «گلستان یازدهم» عصر 28 مرداد در سالن سوره حوزه هنری قم برگزار شد. ضرابی‌زاده درباره شگردهای تاریخ شفاهی اظهار کرد: «لازم است گفت‌وگو‌کننده یک جلسه مجزا با عنوان پیش‌مصاحبه با مصاحبه‌شونده برگزار کند تا از سیر کلی زندگی او مطلع شود.» وی درباره انتخاب سوژه یادآور شد: «در انتخاب سوژه بیش از هر عامل دیگری میزان اطلاع مصاحبه‌گر از زندگی راوی حائز اهمیت است. مصاحبه‌گر زمانی که به نتیجه رسید زندگی روای قابلیت تبدیل شدن به یک کتاب تاریخ شفاهی را دارد می‌تواند کار را آغاز کند. در گفت‌وگوها باید اقلیم، جغرافیای اتفاقات، تحولات روحی و... مورد توجه قرار گیرد.»

*روابط عمومی آکادمی ملی المپیک و پارالمپیک، هفتم مرداد خبر داد که دومین مصاحبه از مجموعه مصاحبه‌های پروژه تاریخ شفاهی فوتبال ایران در محل دپارتمان تاریخ شفاهی ورزش برگزار شد. در این مصاحبه که توسط حبیب‌الله اسماعیلی، مجری طرح تاریخ شفاهی فوتبال ایران انجام گرفت، حمید جاسمیان پیشکسوت فوتبال ایران و باشگاه پرسپولیس به بیان ناگفته‌هایی از تاریخچه فوتبال کشور پرداخت. در همین راستا شرکت‌کنندگان در دوره پیشرفته تاریخ شفاهی ورزش ایران با حضور در کتابخانه و مرکز اسناد و تاریخ شفاهی آکادمی ملی المپیک و محل انجام مصاحبه ذکر شده، از نزدیک با تکنیک و نحوه انجام مصاحبه‌های تاریخ شفاهی به صورت عملی و کارگاهی آشنا شدند. طبق برنامه‌ریزی‌های انجام گرفته در دپارتمان تاریخ شفاهی که مدیریت برگزاری دوره‌های مقدماتی، متوسطه و پیشرفته تاریخ شفاهی ورزش را بر عهده دارد، شرکت‌کنندگان در این دوره‌ها به منظور آشنایی با بخش عملی و اجرایی مبحث تاریخ شفاهی، ملزم به گذراندن شصت ساعت کارگاه عملی در قالب حضور در مصاحبه‌های پروژه‌های در دست انجام این دپارتمان هستند.

*محمد‌رضا اربابی، رئیس انجمن صنفی مترجمان استان تهران در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران گفت: «با توجه به توافق با موسسه خانه کتاب و به دنبال انتشار مجموعه تاریخ شفاهی نشر، مقرر شد کتاب تاریخ شفاهی ترجمه نیز تدوین شود. درباره تاریخ شفاهی ترجمه پیش از این آثاری منتشر شده که البته مجموعه گفت‌و‌گو نبوده و تک گفت‌و‌گویی بوده است. در قالب این طرح جدید و با برنامه‌ریزی‌های انجام شده، با ده نفر از مترجمان قدیمی، کهنه‌کار و صاحب تاریخچه در حوزه ترجمه گفت‌و‌گو‌ خواهد شد. امید‌واریم این اثر تا پایان سال تدوین و از سوی موسسه خانه کتاب منتشر شود. تلاش شده افرادی برای انجام مصاحبه انتخاب شوند که به اصطلاح وزن‌شان با وزن مصاحبه‌شونده‌ها هماهنگ باشد؛ به‌عبارت دیگر افراد صاحب‌ دغدغه و پژوهشگر باشند.» وی همچنین گفت: «تاریخ شفاهی چراغ راه فردا و یک میراث برای فرداست.»

*پایگاه اطلاع‌رسانی پترومیوزیم خبر داد که دومین کتاب تاریخ شفاهی وزرای نفت ایران، شامل گفت‌وگو با مهندس سیدحسن سادات، کفیل وزارت نفت در سال‌های 1359 و 1360 یعنی از زمان اسارت شهید مهندس محمدجواد تندگویان تا معرفی مهندس سیدمحمد غرضی به عنوان وزیر نفت، به‌زودی چاپ و منتشر می‌شود. مدیریت موزه‌ها و مرکز اسناد صنعت نفت ایران به ضبط و ثبت تاریخ شفاهی وزرا، مدیران و پیشکسوتان صنعت نفت پرداخته و یکی از نتایج این کار، چاپ همین کتاب است. این کتاب در 345 صفحه تدوین شده و موضوع‌هایی همچون چالش‌های مدیریتی اول انقلاب، مشکل صادرات نفت در دوران جنگ تحمیلی، تجهیز تأسیسات نفتی به پدافند هوایی، بازسازی و ترمیم خسارات وارده به پالایشگاه‌ها، حضور در اجلاس اوپک، فعالیت راوی در عرصه‌های مدیریتی مختلف به‌ویژه در شرکت صنایع پتروشیمی، دوران وزارت مهندس علی‌اکبر معین‌فر، نخستین وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران، شخصیت وزیر نفت شهید مهندس محمدجواد تندگویان و دوران وزارت کوتاه‌مدت ایشان، عملکرد و سیاست‌های دولت شهید رجایی در قبال صنعت نفت و... از مباحث کتاب است. مرتضی رسولی‌پور در انجام مصاحبه‌های کتاب، سیدهاشم هوشی‌سادات در مدیریت محتوا و فاطمه ترک‌چی در تنظیم محتوای کتاب نقش داشته‌اند.

*به گزارش پایگاه خبری حوزه هنری، ویژه‌برنامه گزارشگاه کتاب «نقاشی قهوه‌خانه: خاطرات کاظم دارابی؛ متهم دادگاه میکونوس» چهاردهم مرداد در گالری ‌ابوالفضل عالی حوزه هنری آغاز شد. محسن مومنی شریف، رئیس حوزه هنری، در این برنامه گفت: «گزارشگاه کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» اتفاق بدیعی است و دوستان اهل پژوهش با نوع کار تاریخ شفاهی در حوزه هنری آشنا می‌شوند. در حوزه هنری مبنای کار تاریخ شفاهی پژوهش‌محور است و محققان تنها به گفته‌های مصاحبه‌شوندگان اکتفا نکرده و اعتبارسنجی می‌کنند و اثری که ارائه می‌شود قابل اعتنا در تاریخ‌نگاری خواهد بود.» وی افزود: «محسن کاظمی، مولف کتاب «نقاشی قهوه‌خانه»، خود یکی از عناصر اصلی و اساسی تاریخ شفاهی در حوزه هنری بوده و در کتاب «خاطرات عزت ‌شاهی» نیز ویژگی‌های قلم ایشان را دیدیم.» مومنی‌شریف با بیان این که ویژگی تاریخ شفاهی خواندنی بودن آن است، عنوان کرد: «کار تاریخ ما به‌ویژه بعد از مشروطه تنها برای اهل فن مورد استفاده بوده است. در سال‌های اخیر تاریخ شفاهی کشورمان خواندنی شده است.» ویژه‌برنامه گزارشگاه کتاب «نقاشی قهوه‌خانه» تا هفدهم مرداد ادامه داشت.

*به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی دیارمیرزا، کارگاه آموزش تاریخ شفاهی دستگاه‌های اجرایی، ویژه استان گیلان به همت مدیریت اسناد و کتابخانه ملی استان، 26 و 27 مرداد با حضور ۵۵ نفر، در این مرکز استانی برگزار شد. در بخش‌های مختلف این دوره، مباحث متنوعی از جمله چیستی و ماهیت تاریخ شفاهی، آشنایی با چرخه فعالیت‌های تاریخ شفاهی، بررسی نقاط قوت و ضعف تاریخ شفاهی، روش انجام مصاحبه، فرایند برون‌سپاری پروژه تاریخ شفاهی، اطلاع‌رسانی و مراحل آماده‌سازی متن مصاحبه برای انتشار، توسط مدرس مربوطه (محمدی‌نیا) برای نمایندگان دستگاه‌ها در طی دوره ارائه شد. در فرایند برگزاری این کارگاه، ضمن تبادل نظر شرکت‌کنندگان در موضوعات مطروحه، در پایان کارگاه جلسه پرسش‌و‌پاسخ برگزار و به سؤالات و ابهامات حضار پاسخ داده‌ شد.

*«دستنامه ویرایش و تدوین آثار تاریخ شفاهی» تالیف پیمانه صالحی و آرزو تجلّی توسط سازمان معین ادارات منتشر شد. این کتاب بر اساس منابع منتشر شده و با توجه به تجربه‌های نگارندگان در زمینه اجرای طرح‌های تاریخ شفاهی، تدوین و ویرایش منابع تاریخ شفاهی تهیه شده است. این دستنامه راهنمای گام به گام پژوهشگران تاریخ شفاهی در آماده‌سازی منابع است و به ‌صورت تخصصی، به نحوه ویرایش و آماده‌‌سازی منابع مذکور پرداخته است و با بهره‌‌گیری از آثار داخلی و خارجی، اعم از کتاب و مقاله‌، مراحل آماده‌سازی منابع تاریخ شفاهی را برای چاپ و نشر معرفی می‌کند. سازمان معین ادارات بر اساس وظایف تعریف ‌شده در زمینه انتشار و ترویج متون تخصصی در حوزه‌های مختلف، به انتشار «دستنامه ویرایش و تدوین آثار تاریخ شفاهی» پرداخته است. دستنامه مذکور، یاری‌رسان مراکز فعال در حوزه تاریخ شفاهی و کارشناسان سازمان‌ها و موسسات دولتی و غیر دولتی، به‌منظور ضبط و ثبت تاریخ شفاهی دستگاه متبوع‌شان خواهد بود.

*بهمن نامور مطلق، رئیس دانشگاه هنر‌های اسلامی ایرانی استاد محمود فرشچیان در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجو گفت: «از زمان تاسیس دانشگاه تاکنون حدود یک سال می‌گذرد، در این مدت به فعالیت‌های پژوهشی همچون آغاز تاریخ شفاهی نیز پرداخته‌ایم. قصد داریم با ورود به سال تحصیلی جدید فعالیت خود را به صورت جدی‌ترآغاز کنیم. در این راستا تمام تلاش‌مان را می‌کنیم تا بتوانیم تاریخ شفاهی هنر‌های سنتی را چاپ کنیم.»

*معاون فرهنگی هنری حوزه هنری قم، موازی‌کاری را موجب فرصت‌سوزی در تاریخ شفاهی قم دانست و گفت: «با وجود این که موسسه‌ها و نهادهای مختلف پیرامون دفاع مقدس و تاریخ شفاهی در قم مشغول فعالیت هستند، آثار چاپ ‌شده از استان در این زمینه بسیار اندک و از سطح کیفی بالایی برخوردار نیستند.» محمد غفاری در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی ادامه داد: «کیفی‌سازی، تمرکز بر آموزش افراد مجرب، حذف موازی‌کاری و برنامه‌ریزی مشترک میان دستگاه‌های مختلف از جمله اقدام‌هایی است که تاریخ شفاهی استان نیازمند آن است.»

*«ایامِ غربت» پنجمین جلد از مجموعه تاریخ شفاهی است که موسسه امام موسی صدر منتشر کرده و خاطرات فاطمه طباطبایی و فرشته اعرابی را روایت می کند. دو مصاحبه‌شونده از اعضای دو خانواده صدر و خمینی هستند و دوره مشترکی در لبنان با هم خاطره داشته‌اند. این کتاب، اولین روایت خاص دو بانوی ایرانی از امام موسی صدر است. خاطرات این کتاب حاصل چهار جلسه گفت‌وگو با فرشته اعرابی در سال‌های 1390 و ۹۲ و ۹۵ و پنج جلسه گفت‌وگو با فاطمه طباطبایی در سال‌های 1390 و ۹۲ و ۹۴ است و به کوشش مهدیه پالیزبان تدوین شده است.

*دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی در راستای پاسداشت دفاع فرهنگی ملت ایران در مقابل سیاست‌های اسلام ستیزانه رضاخان و نیز در تقابل با سیاست رسانه‌ای تطهیر پهلوی اقدام به ثبت خاطرات و تاریخ شفاهی واقعه مسجد گوهرشاد کرده است. بر این اساس، اگر در خانواده یا اقوام افراد بالای هشتاد سال زندگی می‌کنند و از دوران ممنوعیت روضه یا کشف حجاب خاطراتی دارند می‌توانند کلمه «تاریخ» را به سامانه 30004550 ارسال نمایند. در جریان واقعه کشتار مسجد گوهرشاد که در 21 تیر سال 1314 رخ داد، مردم در حرم رضوی به خاک و خون کشیده و برخی از زخمی‌ها نیز همراه شهدا توسط عوامل رضاخان دفن شدند.

*«تاریخ شفاهی ملوان» برنامه‌ای است که به ثبت اتفاقات و رویدادهای مهم تاریخ باشگاه ملوان می پردازیم. قسمت اول این برنامه اوایل مرداد منتشر شد.

*«روایت انقلاب و انفجار: مصاحبه تاریخ شفاهی با مرتضی فضلعلی» را انتشارات روزنه چاپ کرده است. مصاحبه کتاب با محمدحسین یزدانی‌راد و تدوین و پژوهش آن با پیمانه صالحی بوده است. راوی، یکی از جانبازان واقعه هفتم تیر 1360 است. بیان فعالیت‌های سیاسی، فرهنگی و مذهبی پیش از انقلاب، عملکرد اولین دوره مجلس شورای اسلامی و شرح واقعه هفتم تیر، از جمله محورهای موضوعی در این اثر است.

*علی‌محمد نائینی، رئیس مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس با اشاره به فعالیت مرکز در حوزه تاریخ شفاهی فرماندهان گفت: «در تاریخ شفاهی به دنبال کار پژوهش هستیم تا مکمل سندهای ما باشد. تقریباً ۳۵۰ نفر از فرماندهان شاخص در حوزه‌های تخصصی مختلف را مشخص کردیم و تاکنون تاریخ شفاهی هشتاد نفر را انجام داده‌ایم.» وی افزود: «هدف در تاریخ شفاهی خاطره‌گویی نیست، بلکه تکمیل پژوهش‌ها و مطالعات دوران دفاع مقدس است.»

*واحد هنری و سینمایی اداره‌کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان کهگیلویه و بویراحمد، مستند تاریخ شفاهی سرهنگ مندنی سیدی را تولید کرد. این مستند روایتی از فرازهای زندگی، فعالیت‌ها و مسئولیت‌های این فرمانده دوران دفاع مقدس است.

*مرتضی طیبی، مسئول موسسه فرهنگی غدیر اندیمشک، در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری شبستان گفت: «پروژه تاریخ شفاهی اندیمشک با گردآوری اسناد دفاع مقدس و تهیه مصاحبه‌های مرتبط با تاریخ اندیمشک در این دوران، در حال اجراست و در نهایت در دو جلد کتاب چهارصد صفحه‌ای چاپ می‌شود. مریم لطیفی مسئولیت طرح را بر عهده دارد و موسسه غدیر مجری آن است.» وی افزود: «بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس خوزستان، طرح تاریخ شفاهی دفاع مقدس را برای شهرهای مرزی و آنها که درگیر جنگ بوده‌اند پیگیری و عملیاتی کرده است.»