حرکت در مرز «روایت شفاهی» و «تاریخ شفاهی»

مهدی ابوالحسنی ترقی[1]

09 مرداد 1398

بازار نشر، خرید و مطالعه کتاب به علل گوناگون، مدت‌هاست با مشکلات عدیده روبه‌‌روست و رسانه‌‌های دیجیتال، با فراگیری و گستردگی خود، حداقل زمینه و بستر مطالعه اهل دانش و دوستداران علوم مختلف را فراهم ساخته‌‌اند.[2] استفاده ابزاری و تبلیغاتی از واژگان و مفاهیم علمی، سوءبرداشت از مفاهیم علمی و آموزش غلط آنها، مهم‌ترین چالش‌‌های پیش روی مخاطبان رسانه‌‌های دیجیتال است.

اگر یکی از اهداف رسانه‌‌های دیجیتال را ارتقاء سطح دانش و مهارت مردم برای تجربه و زندگیِ بهتر بدانیم، ضرورت دارد آثار تولید و ارائه‌‌شده در این رسانه‌‌ها به‌‌ویژه صداوسیما (رسانه ملی)، اعم از متن، صوت و تصویر (عکس و فیلم)، در حوزه‌‌های مختلف دانش‌‌ها و علوم مورد دقت نظر، بازبینی، نقد و بررسی قرار گیرد. در این میان، شکل و ساختار برنامه پرمخاطب «تاریخ شفاهی ایران» در «شبکه مستند» سیمای جمهوری اسلامی ایران، نیازمند واکاوی، تجزیه و تحلیل علمی است؛ گرچه در دیگر برنامه‌‌های شبکه مستند مانند مجموعه مستندهای: «در برابر طوفان»، «خیابان داور» و «به توان چهل» و در بیشتر شبکه‌‌های رسانه ملی هم نشانه‌‌هایی از موضوع تاریخ شفاهی در برنامه‌‌ها و ژانرهای گوناگون تصویری (فیلم) به چشم می‌خورد.

«شبکه مستند» سیما، یک شبکه بیست‌‌وچهار ساعته و تخصصی با هدف تولید و پخش فیلم‌‌های مستند است. این شبکه از سال ۱۳۸۸ به شکل آزمایشی و از سال ۱۳۸۹ به شکل رسمی کار خود را با تمرکز بر سینمای مستند آغاز کرده و از اواخر سال ۱۳۹۴ به‌طور هم‌‌زمان مجهز به سیستم پخش SD و HD[3] شده است.[4]

محصولات و برنامه‌‌های شبکه مستند علاوه بر پخش از این شبکه، در فضای مجازی و توسط دیگر رسانه‌‌ها مانند اینترنت (آپارات، یوتیوب، تلوبیون و...) و شبکه‌‌های اجتماعی (سروش، اینستاگرام و...) بارگذاری و به اشتراک گذاشته شده است. این وضعیت، مخاطبان و تاثیرگذاری برنامه‌‌های شبکه مستند به‌‌ویژه برنامه «تاریخ شفاهی ایران» را می‌تواند دوچندان کند. به همین علت، ضرورت و استلزام فوق‌‌الذکر بیشتر احساس می‌‌شود.

پخش مستند «تاریخ شفاهی ایران» ابتدا به تهیه‌‌کنندگی سعید رسولی در بیست‌‌وشش کلاکت[5] چهل دقیقه‌ای در شبکه مستند سیما تصویب و محور اصلی این برنامه «پرداختن به تاریخ ایران با ارائه تصاویری از حوادث و رویدادهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی کشور در پنجاه سال اخیر» اعلام شد.

برنامه «تاریخ شفاهی ایران» یکی از پُرمخاطب‌‌ترین برنامه‌‌های روزانه شبکه مستند است که ابتدا رأس ساعت 18 و 30 دقیقه پخش و روز بعد در ساعت 11 و 30 دقیقه بازپخش می‌شد.[6] البته نخستین بار «مستند تاریخ شفاهی ایران» با عنوان «کودتای پادگان نوژه 1359» در تاریخ 29 شهریور 1396 از شبکه خبر به نمایش درآمد.[7] تقریباً از همین زمان، مهدی مؤیدی وظیفه تهیه برنامه «تاریخ شفاهی ایران» را بر عهده گرفت. در بهمن 1396 و در آستانه دهه فجر انقلاب اسلامی، «روایت بی‌پرده تاریخ انقلاب و بازخوانی مبانی انقلاب اسلامی برای نسل جدید» مهم‌ترین اهداف برنامه «تاریخ شفاهی ایران» اعلام شد. بر این اساس، برنامه «تاریخ شفاهی ایران» قصد داشت در دهه فجر با استفاده از تصاویر آرشیوی بکر و کمتر دیده‌شده، نسل امروز را با مبانی انقلاب اسلامی آشنا ‌کند.

برنامه «تاریخ شفاهی ایران» نمایش تصاویر دیده‌‌نشده و کمتر دیده‌شده از سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های چهره‌های تاریخ معاصر درباره مسائل تئوریک و مبانی طرح‌شده انقلاب اسلامی ایران در سال‌های ابتدایی آن را در دستور کار خود قرار داد. مهم‌ترین علت اتخاذ این تصمیم، آن بود که «ابعاد فرهنگی، سیاسی و عقیدتی انقلاب اسلامی مردم ایران در سال 1357 همواره از دیگر ابعاد این رویداد تاریخی عمیق‌تر و پررنگ‌تر بوده است. بنابراین لازم است این مبانی برای نسلی که هرگز آن روزها و آن رویدادها را ندیده است، از نو بازخوانی شود... تاریخ شفاهی ایران در فجر انقلاب اسلامی ایران تلاش کرد با وفاداری به اسناد، آنچه را که امروز در بازگویی این مبانی لازم است، مطرح کند.»

به گفته مؤیدی: «اصول انقلاب اسلامی سال 57 را می‌توان در سخنان شخصیت‌های برجسته انقلاب شناخت. متأسفانه انقلاب به‌واسطه ترورهای کور کوته‌فکران و مرتجعان در آن دوره از وجود شخصیت‌هایی مانند شهید استاد مطهری به‌عنوان یکی از بازوان قدرتمند عقیدتی محروم شد، اما افرادی چون شخص حضرت امام خمینی^(ره) در یک دهه پس از پیروزی انقلاب اسلامی و شهید آیت‌الله دکتر بهشتی در فرصت دو تا سه سال پیش از شهادت‌شان نکات بسیار کلیدی و روشنگر پیرامون ابعاد عقیدتی حکومت اسلامی و ریشه‌های اعتقادی و دلایل التزام به حکومت دینی را مطرح کرده‌اند... در همین راستا پخش تصاویر آرشیوی از گفت‌وگوی چهره‌های شاخص انقلاب اسلامی در دستور کار این برنامه قرار گرفت.»

در همین راستا، در روزهای دهه فجر سال 1396، مصاحبه خبرنگار رادیوتلویزیون سوئیس با امام خمینی در نوفل‌لوشاتو (آبان 1357)، صحبت‌های امام خمینی در دیدار با هیئت لبنانی در مدرسه علوی تهران (بهمن 1357)، بخش‌هایی از بیانات حضرت امام خمینی^(ره) در دیدار با هیئت 280 نفره از اهالی و شیوخ کویت، دیدار دانشجویان دانشکده پزشکی با آیت‌الله طالقانی، دیدار جمعی از ارتشیان پادگان‌های شیراز با حضرت امام خمینی در مدرسه فیضیه قم در اردیبهشت 1358، مصاحبه تلویزیونی شهید آیت‌الله دکتر بهشتی در خرداد 1358 پیرامون نقش روحانیت در انقلاب اسلامی ایران و تحلیل این حضور روی آنتن رفت. برنامه «تاریخ شفاهی ایران» در روزهای 19، 21 و 22 بهمن 1396 با موضوع بررسی ریشه‌ها و آثار لیبرالیسم، سخنرانی شهید آیت‌الله دکتر بهشتی در آذر 1359 پیرامون ریشه‌ها و نتایج لیبرالیسم را پخش کرد.[8]

شبکه مستند در ادامه این روند و باتوجه به مقتضیات زمان، مناسبت‌‌ها، رویدادها و تحولات سیاسی کشور، دایره شمول، اهداف و محورهای برنامه «تاریخ شفاهی ایران» را توسعه داد و به مرور، حوادث پاوه (1358)، مذاکرات اعضای خبرگان قانون اساسی (1358)، مصاحبه تلویزیونی مرحوم آیت‌الله طالقانی پیرامون مسئله حجاب (1358)، کودتای پادگان نوژه (1359)، گفت‌وگوی اعضای حلقه اولیه کودتای نوژه (1359)، دادگاه رسیدگی به اتهامات متهمین فاجعه سینما رکس آبادان (شهریور 1359)، اسارت وزیر نفت کابینه محمدعلی رجایی به دست رژیم بعث عراق (آبان 1359)، زندگی شهید رجایی از نخست‌وزیری تا ریاست جمهوری و فرازهایی از زندگی‌نامه شهید باهنر از زبان خودشان (بی‌تا)، سوءقصد نافرجام به حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مسجد ابوذر تهران (تیر 1360)، دادگاه گروه مارکسیستی موسوم به سربداران جنگل (1361)، گزیده خطبه‌‌های نماز جمعه تهران به امامت آیت‌الله خامنه‌‌ای و دیگر ائمه جمعه تهران و چگونگی دستگیری عبدالمالک ریگی توسط وزارت اطلاعات در سال 1388 تحت عنوان «پرواز به مبدأ دو» را هم در این برنامه گنجاند و نمایش داد.

در چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی و از بهمن 1397، خاطرات ابوالفضل حاجی‌‌حیدری در 6 قسمت، خاطرات آیت‌‌الله محمدباقر محی‌الدین انواری در 9 قسمت، خاطرات حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی فلسفی در 68 قسمت و خاطرات آیت‌الله محمد دانش‌‌زاده قمی در 4 قسمت از این شبکه به نمایش درآمد. جدیدترین ویدئوهای برنامه «تاریخ شفاهی ایران»، شامل 26 قسمت خاطرات حبیب‌الله عسکراولادی مسلمان، شمارگان این برنامه مستند را به عدد 865 رسانده است.[9]

برنامه «تاریخ شفاهی ایران» مجموعه‌ای از موضوعات و ژانرهای متفاوت تولیدات صوتی _ تصویری شبکه‌‌های تلویزیونی داخل و خارج از کشور، از نخستین روزهای انقلاب در سال 1357 تا سال‌‌های اخیر است. در این مجموعه: مصاحبه‌‌های تلویزیونی، گزارش‌‌های خبری، سخنرانی رجال سیاسی و شخصیت‌‌های دینی، شرح حال و زندگی‌نامه، خطبه‌های نماز جمعه تهران، گزارش مراسم گرامیداشت[10] گزارش عملیات نیروهای وزارت اطلاعات، گزارش دادگاه‌‌های انقلاب از محاکمه رهبران و اعضای گروه‌‌های سیاسی (حزب توده)، نظامی (کودتاگران نوژه)، مذهبی (فرقان) و چریکی (سازمان مجاهدین خلق ایران، سازمان چریک‌‌های فدایی خلق ایران) مخالف یا معاند با نظام یافت می‌شود. حتی مراسم افتتاحیه پنجمین دوره مجلس شورای اسلامی در سال 1375 هم در این برنامه پخش شده است.

فیلم‌‌ها و مستندات این برنامه در مناسبت‌‌های تقویم جمهوری اسلامی ایران مانند سالگرد انفجار دفتر حزب جمهوری اسلامی در هفتم تیر 1360، در بحبوحه مباحث مطروحه درباره اصل دوم قانون اساسی و انعکاس و واکنش به مطالب و سخنان رسانه‌‌های فارسی‌زبان خارج از کشور، سالگرد حوادث پاوه، دهه فجر انقلاب اسلامی و .... به سمع و نظر مخاطبان آن رسیده است.

نکته آن‌که بسیاری از این فیلم‌‌ها و گزارش‌‌ها برای اولین بار است که پخش می‌‌شود و باوجود آگاهی برخی از این موضوعات، همگان به آن دسترسی سهل و آسان ندارند؛ چون این اسناد تصویری، دیداری و شنیداری به مراکز اسنادی و آرشیوی کشور تعلق دارد و در حالت عادی شاید نتوان به راحتی از آنها استفاده و بهره‌‌برداری کرد. در این میان، آرشیو «مرکز اسناد انقلاب اسلامی»، نقش و جایگاه اول را بر عهده دارد و بخش عمده اسناد مذکور در اختیار این مرکز است. اشتراک‌‌گذاری و انتشار آزاد این اطلاعات گامی مهم و مؤثر در راستای شفاف‌‌سازی جریان اطلاع‌‌رسانی و تحقق «قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات» است.

همان‌‌طور که ملاحظه می‌‌شود تمام قسمت‌‌های مختلف برنامه «تاریخ شفاهی ایران» به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به تاریخ معاصر ایران به‌‌ویژه تاریخ انقلاب اسلامی ارتباط دارد. موضوعاتی که در هر یک از این قسمت‌‌ها نمایش داده‌شده، گوشه‌‌هایی مهم از تاریخ معاصر ایران در چهل سال گذشته است. این احتمال هم وجود دارد که محتوای کامل اسناد دیداری و شنیداری برنامه «تاریخ شفاهی ایران» در اسناد مکتوب هنوز منعکس نشده باشد. از این‌‌رو، دارای ارزش و اهمیت مضاعف هستند.

از سوی دیگر، سوای محتوا، پیام و اهداف غایی ناظر و مترتب بر پخش مستندات برنامه «تاریخ شفاهی ایران» شکل و ساختار کلی آن یعنی نمایش صِرفِ عکس و تصویر بسیاری از شخصیت‌‌های سیاسی مطرود یا مغضوب نظام جمهوری اسلامی و حتی پخش صدا و تصویر آنها، نه‌فقط مشارکت تمام گروه‌‌ها و رجال سیاسی در پیروزی و تداوم انقلاب اسلامی را برای همگان یادآوری می‌کند بلکه می‌تواند به‌‌سهم خود زمینه‌‌های شکست تابوهای سیاسی خودساخته جامعه ایران به‌‌ویژه در میان سیاسیون و روشنفکران را هم فراهم سازد. این سخن بدان معناست که وقتی رسانه ملی، صدا و تصویر فلان رجل سیاسی را پخش می‌‌کند، دیگر نیازی به حفظ و ابقای برخی تابوها، تابوسازی و خودسانسوری نیست. بی‌‌شک تابوشکنی سیاسی، فضای عمومی جامعه را به سوی آزاداندیشی و پرهیز از افراطی‌‌گری در عرصه سیاسی هدایت و اذهان جست‌‌وجوگر جوانان و نوجوانان کشور را روشن و شفاف می‌‌کند و در راستای ارتقای سلامت فکری و فرهنگی جامعه گام برمی‌دارد.

عکس‌‌ها و تصاویر برنامه «تاریخ شفاهی ایران» خاطرات بخشی از وقایع تاریخ فعال (Active History) یا تاریخ اخیر (Recent History) ایران معاصر را برای نسلی که درگیر آن بوده، بازگو، تداعی، احیاء و برای نسل‌‌های دوم و سوم انقلاب روایت کرده، علاوه بر آموزش تاریخ، زمینه‌‌های فهم بصری آن رویدادها را هم فراهم ساخته است؛ گرچه ساختار، زمان نمایش، تدوین و محتوای فیلم‌‌ها نیازمند تأمل، اظهارنظر و تحلیل کارشناسانه است.

به عنوان نمونه، تهیه‌‌کنندگان برنامه «تاریخ شفاهی ایران» به معنای علمی واژه «تاریخ شفاهی» و به موارد متعدد و متنوع کاربرد آن توجه و التفات لازم را نداشته‌‌اند. در حال حاضر در داخل و خارج از ایران، چند نهاد علمی، برنامه، سایت، کانال و گروه در فضای مجازی، نشریه و طرح پژوهشی و تخصصی، عنوان و نام «تاریخ شفاهی ایران» را یدک می‌‌کشند و ماهیت همه آنها گفت‌‌وگو و مصاحبه با شخصیت‌‌های سیاسی، تکنوکرات، رجال مذهبی، نخبگان علمی و فرهنگی کشور، مبارزان چریکی، علما و دانشمندان در داخل و خارج از ایران و یا انواع خاطرات بوده و برخی از این طرح‌‌ها همچنان در حال اجرا هستند؛ همچنین کتاب‌‌هایی با عنوان کلی «تاریخ شفاهی ایران» منتشر شده‌اند.[11]

بخشی از برنامه «تاریخ شفاهی ایران» شبکه مستند سیمای جمهوری اسلامی ایران را می‌توان «روایت شفاهی تاریخ معاصر ایران» به حساب آورد نه «تاریخ شفاهی ایران». تاریخ شفاهی بر روایت گذشته و خاطرات افراد در چارچوب مصاحبه فعال بنیان گذاشته شده است نه بر مذاکرات، گزارش‌ها، اعترافات و اقرار متهمان یا مناظره‌های سیاسی و عقیدتی. گرچه همه این محتواها در تاریخ معاصر ایران ثبت می‌شود و به عنوان داده‌ای تاریخی می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. درست است که در تمامی این مجموعه، فرد یا افرادی در جایگاه و مواضع مختلف به زبان گفت‌وگو، خاطره، مصاحبه، گزارش و... به روایت شفاهی رویدادهای زمان خود یعنی تاریخ گذشته و تجربه‌شده می‌پردازند، اما همچنان از حوزه تاریخ شفاهی، یعنی مصاحبه هدفمند، فعال و چالشی میان دو یا چند نفر پیرامون موضوعی تاریخی به دور است.

در برنامه «تاریخ شفاهی ایران»، مذاکرات مجلس خبرگان قانون اساسی، گزارش حوادث پاوه، دادگاه عناصر ضد انقلاب، زندگی‌نامه شهیدان، نحوه دستگیری عبدالمالک ریگی و... به صورت شفاهی روایت می‌شود اما نام آن «تاریخ شفاهی» نیست. نمونه‌های مستثنی از این موضوع، خاطرات ضبط و ثبت‌شده سیاستمداران، روحانیون شاخص و مبارزان دوران انقلاب است که در یک روند معین و مشخص و جلسات متعدد پرسش‌وپاسخ، بیان شده و احتمالاً پس از حذف پرسش‌های مصاحبه‌‎کننده، به شکل روایی و خاطره‌گویی تدوین شده است؛ این موارد هم البته به شرط شنیدن پرسش‌ها و سوالات، عنوان تاریخ شفاهی به خود می‌گیرند، چون ممکن است صرفاً خاطره‌گویی باشد نه حاصل پروسه و روند تاریخ شفاهی.

حاصل سخن آن‌که، محتوای برنامه «تاریخ شفاهی ایران» شبکه مستند سیما، از ابعاد و جنبه‌های مختلف تاریخ، جامعه‌‌شناسی، روان‌شناسی، مردم‌‌شناسی، درک دوران و... دارای غنای فراوان است اما اطلاق عنوان «تاریخ شفاهی ایران» بر این برنامه دارای دو اشکال اساسی است:

1. مناظره‌ بر سر موضوع، مفهوم، فرم و ساختار «تاریخ شفاهی» همچنان در ایران وجود دارد و افراد، مراکز و نهادهای دولتی و غیردولتی از این واژه به‌‌طور دلخواه و سلیقه‌‌ای استفاده و داده‌‌های حاصل از آن را در قالب‌‌های گوناگون و بعضاً متنافر، ناموزون و ناجور به بازار عرضه می‌‌کنند؛ در حالی که به‌‌نظر می‌‌رسد این موضوع در دنیای پیشرفته و محافل علمی آن دیگر حل شده و حدود و ثغور تاریخ شفاهی و مرزبندی آن با سایر سازوکارها، مکانیسم‌‌ها، مکاتب و نحله‌‌های تاریخ‌‌نگاری مشخص و معین شده است. در شرایطی که شفاهی‌کاران و کاربران تخصصی حوزه تاریخ شفاهی هنوز بر سر معنا و مفهوم «تاریخ شفاهی» با مدعیان، منتقدان و مخالفان این عرصه بحث و مناظره دارند، استفاده ابزاری از آن نه فقط سردرگمی علاقه‌مندان تاریخ شفاهی را بیشتر کرده، ممکن است موجب سوءبرداشت و فهم غیرعلمی و اشتباه از مقوله تاریخ شفاهی شود و صاحبان اندیشه نتوانند به اجماعی صحیح دست یابند.

2. به موازات توسعه استفاده از روش و مکانیسم علمی تاریخ شفاهی و گسترش حوزه‌‌ها و میدان‌‌های تحقیق و آثار منتشر شده آن در ایران، نام، عنوان و مفاهیم تاریخ شفاهی به علت نو و پُرکاربردبودن و جذابیت کارکرد رواج فراوان یافته‌اند. سوای طرح‌‌ها و پروژهش‌‌های تاریخ شفاهی، نگاهی به تعدد و فراوانی عناوین و اسامی ترکیب‌‌شده با واژه «تاریخ شفاهی» این ادعا را ثابت می‌‌کند. در این شرایط، فرهیختگان، اقشار باسواد و علاقه‌مندان به تاریخ به عنوان مخاطبان برنامه «تاریخ شفاهی ایران» تصور خواهند کرد هر فیلم یا گزارش از گذشته که در آن بتوان نشانه‌‌هایی از تاریخ ایران را جست‌وجو کرد، تاریخ شفاهی نام دارد. این امر موجب تشدید مشکل و آسیب پیش‌گفته خواهد شد و بر عوام‌‌زدگی علم تاریخ در جامعه روبه‌‌رشد ایران خواهد افزود. در ادامه این راه، مخاطب این برنامه، تاریخ شفاهی ایران را در لابه‌‌لای فیلم‌‌ها و گزارش‌‌های گزینش‌‌شده جست‌‌وجو و از پذیرش حقایق علمی دوری و اجتناب خواهد کرد؛ چون بخشی از جامعه ما، رسانه ملی را مرجع اصلی و روایت آن را، حکم قطعی درباره هر موضوع تلقی می‌‌کنند.

پی‌نوشت‌ها: