کتابخانه خاطرات

«پرواز از پنجره جنوبی»، «روایت اول از دفترچه آلبالویی» و «ایستاده در زمان»

محمدعلی فاطمی

31 تیر 1398

معرفی سه کتاب خاطره را در ادامه می‌خوانید. نخستین ویژگی مشترک این کتاب‌ها این است که شامل خاطرات و روایت سرگذشت هستند. ویژگی دیگر که آنها را به محدوده تاریخ شفاهی نزدیک می‌کند این است که در دل خاطرات، مشخصه‌های زمانی و مکانی و فردی بیان شده که مربوط به ایام اتفاق‌های مهمی در تاریخ سرزمین ما یا منطقه مشخصی از آن هستند.

آشنایی با «حاج‌بابا»

«پرواز از پنجره جنوبی: روایت سردار شهید علیرضا حاجی‌بابایی» نام کتابی است به قلم و با تدوین سیدمحمد رضوی که دفتر فرهنگ و مطالعات پایداری اداره کل امور استان‌ها و مجلس حوزه هنری و انتشارات سوره مهر، آن را در سال 1398 عرضه کرده‌اند.

این کتاب چهارصد صفحه‌ای هشت فصل متن دارد و 62 صفحه اسناد و تصاویر. در فهرست فصل‌ها این عنوان‌ها جنبه تاریخی دارند: برگزاری مراسم چهلم فرزند امام خمینی^(ره)، راهپیمایی روز سی‌ام مهر 1357، ایجاد هسته اولیه سپاه در همدان، بمباران پایگاه نوژه و آغاز جنگ تحمیلی، عملیات‌های بازی‌دراز، عملیات رمضان و... بخش اسناد و تصاویر، بیشتر شامل سند است و متن اسناد حروفچینی شده‌اند تا خواننده کتاب بتواند از آنها بهتر استفاده کند. آخرین عکس در آخرین صفحه کتاب هم تصویری به یادگار از دیدار سردار حاج قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس با پدر و مادر شهیدی است که کتاب به نام و به یاد اوست.

اشاره و مقدمه کتاب یادآور شده‌اند که این اثر «روایت‌گر حضور مصمم و خالصانه یک معلم رزمنده بسیجی در عرصه دفاع مقدس است» و این که فصلی از کتاب «به عملیات... یازده شهریور [1360]... عملیات شهیدان رجایی و باهنر می‌پردازد. این عملیات در مناطقی از سرپل‌ذهاب به وقوع پیوسته و شهید حاجی‌بابایی فرماندهی مهم‌ترین محور را بر عهده داشت.»

شیوه روایت کتاب از سرگذشت شهید علیرضا حاجی‌بابایی، براساس چینش بُرش‌های گفتار خانواده، دوستان و همرزمان شهید، با توجه به مقطع زمانی مشخص شده از سرگذشت اوست. این راویان و نام‌های دیگری که در متن آمده‌اند، در پی‌نوشت صفحه‌ها معرفی شده‌اند. ویژگی متن این است که تدوین‌کننده اثر،‌ گفته‌های کلیدی و ماجرادار و تأثیرگذار را برگزیده و کنار هم قرار داده است. با آن که متن، به شیوه مرسوم، روایت تک‌راوی و پیوسته‌ای ندارد. اما این ویژگی باعث شده خواننده، تقریباً مانند همان‌گونه آثار بتواند متن را دنبال کند و وقایع را پی گیرد.

خواننده با این روند با شخصیت اصلی روایت آشنا می‌شود، کسی که در جمع همرزمانش به «حاج‌بابا» معروف بوده و «علاوه بر این که در روزهای نخست جنگ، مسئول گروه مرزی در سرپل‌ذهاب بود و مسئولیت تدارکات گروه را بر عهده داشت... حمام صحرایی می‌ساخت و آرام و قرار نداشت.» همچنین «زمانی که به عنوان معاون واحد عملیات سپاه همدان منصوب شد در رفتارش تغییری ایجاد نشد. در شهرک المهدی، قرار بود چاه آب حفر کنیم، او از کسانی بود که در این کار بیشترین کمک را کرد.» در نهایت هم «سال 1361 به شهادت رسید، یعنی 25 سالش بود...»

سال 1363

«روایت اول از دفترچه آلبالویی» نوشته محمود رنجبر، عضو هیئت علمی دانشگاه گیلان است. این کتاب در دفتر فرهنگ و مطالعات پایداری حوزه هنری استان‌های گیلان و مازندران تولید و توسط انتشارات سوره مهر در سال 1398 منتشر شده است. درباره نویسنده کتاب که راوی خاطرات آن نیز هست، در ابتدای اثر آمده: «او نوجوانی‌اش را به جبهه گره زد. دست تقدیر او را در مقابل رویدادهایی سخت تکان‌دهنده قرار داد که بخشی از آن را در همان دوره جنگ، در دفترچه‌ای آلبالویی به نگارش درآورد و پس از گذر سال‌ها با بازنویسی، دو دفتر از این رویدادها را برای انتشار به حوزه هنری سپرد.» (کتاب «روایت دوم از دفترچه آلبالویی» پیش از این در سایت تاریخ شفاهی ایران معرفی شده است.)

این کتاب 332 صفحه‌ای 74 قطعه از جنس خاطره دارد و راوی و نویسنده متن از سرگذشتش نوشته است. خواننده از آنجا با او همراه می‌شود که تصمیم گرفته به جبهه‌های دفاع مقدس برود. راوی تعریف می‌کند که چگونه وارد دوره آموزش نظامی شده و آن را پشت‌سر گذاشته است. بعد به غرب کشور اعزام می‌شود و تا پایان کتاب خاطراتی از کردستان روایت می‌کند؛ سال 1363 است و در آنجا با ضد انقلابی مواجه‌اند که توسط ارتش صدام پشتیبانی می‌شوند.

خاطرات «روایت اول از دفترچه آلبالویی» از همان دفترچه زمان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، سرچشمه دارند. راوی، متن اولیه را به عنوان یادداشت روزانه در روزهایی نوشته که تقریباً در مرز نوجوانی و جوانی قرار داشته است؛ در حالی که از شمال کشور عازم غرب کشور شده است. خاطرات او بیشتر رنگ و بوی زندگی دارند تا جنگ؛ زندگی در جمع رزمندگان و چند ماه را شبانه‌روز با آنها سر کردن؛ زندگی در جوار مردم مناطق روستایی کردستان و نوشتن مشاهدات خود درباره آنها و بالاخره، خاطرات بی‌سیم‌چی بودن در مأموریتی که تا آخرین روزهای سال 1363 طول می‌کشد. کتاب با عکس‌های مرتبط با این خاطرات به پایان می‌رسد.

تا سال 1361

کتاب دیگری که دفتر فرهنگ و مطالعات پایداری حوزه هنری استان گیلان تولید و انتشارات سوره مهر در سال 1398 منتشر کرده، «ایستاده در زمان: خاطرات ابوالقاسم حسینجانی» است. این کتاب 287 صفحه‌ای را میرعمادالدین فیاضی نوشته و تدوین کرده است. یادداشت حوزه هنری بر کتاب به خواننده می‌گوید: «ابوالقاسم حسینجانی اگرچه امروزه نامی آشنا در عرصه ادبیات است، اما پیش‌ترها به لحاظ سیاسی بویژه در گیلان از افراد تأثیرگذار بود... به شهر تبریز رفت و در فضایی بزرگ‌تر از شهر انزلی به فعالیت‌های مذهبی و سیاسی خود ادامه داد؛ تا جایی که این فعالیت‌ها منجر به دستگیری و بازداشت چند ماهه در کمیته مشترک ضدخرابکاری شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی او به عنوان فرماندار بندر انزلی، همچنین نماینده منتخب مردم در مجلس شورای اسلامی، فردی مؤثر در بسیاری از رویدادهای خرد و کلان در سطح استان [گیلان] و شاهد اتفاقات مهمی... بوده است.» بخش تصاویر و اسناد کتاب مدارکی در تأیید این معرفی دارد.

تدوین‌کننده کتاب هم در اشاره خود به گونه‌ای راوی را معرفی کرده و افزوده است: «اولین جلسه گفت‌وگوها در تهران برگزار شد و بعد بیش از چهار جلسه در ماه‌های آغازین سال 1392 در انزلی با هم به گفت‌وگو نشستیم. پس از آن جلسات متعددی را در تهران و در اتاق جلسات واحد آفرینش‌های ادبی حوزه هنری به گفت‌وگو پرداختیم... به سبک و سیاق خاطرات شفاهی منتشر شده توسط حوزه هنری گیلان، سوالات مصاحبه‌کننده از متن تنظیم شده خاطرات راوی حذف شد و به خاطرات مبتنی بر سیر خطی وقایع انسجام بخشیده شد.»

خاطرات راوی تا سال 1361 پیش می‌روند و در صفحه 154 به پایان می‌رسند. سپس این عنوان‌ها دیده می‌شوند: «مقدمه‌ای از سر تأخیر، تلنگری گذرا بر یک گفت‌وگوی ادامه‌دار...»، «پیوست یک: برگردان خطبه 27 نهج‌البلاغه...»، «پیوست دو: برگردان نام امام علی^(ع) به... والی بصره»، «پیوست سه: شرح ملاقات نماینده وزارت کشور با فرماندار انزلی و طومار ماهیگیران آزاد و نامه صیادان پره»، «پیوست چهار: گزارش جلسه دهم دوره اول مجلس شورای اسلامی در تاریخ نهم تیر 1359 ـ بررسی اعتبارنامه ابوالقاسم حسینجانی میاندهی، نماینده منتخب مردم بندر انزلی». این پیوست‌ها به ماجراهایی در خاطرات مربوطند.

خاطرات راوی «ایستاده در زمان» در دو بخش قابل تفکیک‌‌‌‌اند. بخش زندگی شخصی که نشان می‌دهد چه شرایط و سختی‌هایی را پشت سر گذاشته تا به ایامی رسید که در دیار و زادگاه خود شناخته شده بود؛ و بخش فعالیت سیاسی و اجتماعی که از پیش از پیروزی انقلاب اسلامی آغاز شده و تا مقطعی که بازگویی خاطرات متوقف شده، ادامه دارد. خاطرات این بخش بوم و جغرافیای خاص خود را دارند؛ چه در تبریز و چه در بندر انزلی و این ویژگی، جنبه تاریخی مشاهدات راوی را بالا برده است. البته اگر سال 1398 را مقصدی برای ارائه خاطرات راوی فرض کنیم، در کتاب، جای خاطرات حدود 37 سال از زندگی او خالی است.

ابوالقاسم حسینجانی اکنون به عنوان شاعر، نویسنده و مترجم شهرت دارد و چند شعر عاشورایی او معروف شده‌اند.