«سه نگاه...» و پرسش‌هایی که مخاطبان را به تفکر فرامی‌خواند

فرانک جمشیدی

27 اسفند 1397

پیش از این، در دو نوبت، مجموعه مقالات آقای علیرضا کمری چاپ و منتشر شده است؛ یکی، در کتاب یاد مانا که دربرگیرنده‌ پنج مقاله درباره‌ خاطره‌نویسی و خاطره‌نگاشته‌های جنگ و جبهه و دفاع مقدس است و نخستین بار سال 1381 به چاپ رسید و دیگری، پویه‌ پایداری که سال 1397 منتشر شد و مشتمل بر 40 مقاله و گفت‌وگو درباب ادبیات پایداری/ ادبیات مقاومت، ادبیات انقلاب اسلامی، ادبیات جنگ و ادبیات دفاع مقدس است که از این تعداد 9 مقاله از 33 مقاله مربوط به ایشان، و 3 گفت‌وگو از 4 گفت‌وگو با ایشان است (صرف‌نظر از 3 نشست که ایشان یک تن از شرکت‌کنندگان در آن نشست‌ها بوده است).

اکنون در پایان سال 1397، دفتر ادبیات و هنر مقاومت و انتشارات سوره‌ مهر، کتابی با عنوان سه نگاه به مسئله‌های موجود در سه ساحت «فرهنگ»، «روایت» و «پژوهش» جنگ/ دفاع مقدس منتشر کرده‌اند که گزیده‌ دیگری از مجموعه مقالات آقای کمری است. این کتاب، دربرگیرنده‌ 18 مقاله در سه ساحت یادشده است. احتمال می‌دهم، چنانچه این معرفی را بر مهم‌ترین پرسش‌هایی استوار کنم که کتاب یادشده به آنها پاسخ داده است، راهکار مؤثرتری برای ترغیب مخاطبان به مطالعه‌ آن باشد.

برخی از این پرسش‌ها در ساحت فرهنگ (مشتمل بر زبان و ادبیات و هنر) جنگ/ دفاع مقدس عبارت‌اند از:

ـ چه عواملی موجب شد، جنگ هشت‌ساله عمدتاً در زبان ادبی و هنری بازتاب یابد، چندان‌که ادبیات و هنر جنگ را بتوان وقوع دوم واقعه در ذهن و زبان تلقی کرد؟

ـ چرا از میان سه عنوان «جنگ هشت‌ساله‌ ایران و عراق»، «جنگ تحمیلی» و «دفاع مقدس»، عنوان اخیر کاربرد و رواج بیشتری یافته است؟

ـ چه رابطه‌ای میان پایداری مردم ایران در جریان انقلاب و هشت‌سال جنگ با عراق و تأثیرپذیری از فرهنگ عاشورا وجود دارد؟

- چه عواملی موجب شده است که زبان و تفکر رسانه‌ای در گفت و نوشت درباره‌ جنگ هشت‌ساله به عارضه‌ مناسبت‌زدگی مبتلا شود؟

ـ چه عواملی به بروز پارادوکس جنگ و طنز در میان اهل‌ جبهه کمک می‌کرده است؟

- و ...

همچنین برخی از پرسش‌هایی که آقای کمری در ساحت روایت (مشتمل بر خاطره و تاریخ) جنگ/ دفاع مقدس به آنها معطوف شده، عبارت‌اند از:

ـ چرا نمی‌توان این ادعا را پذیرفت که کسی یا نهادی به ارائه‌ روایت حاقّ امر واقع‌شده در جنگ ایران وعراق موفق شود؟ یا، به بیان دیگر، چرا نه خاطره، نه تاریخ می‌توانند روایت کاملاً منطبق با واقع نفس‌الامر رخداد عرضه کنند؟

ـ چرا تا پیش از وقوع جنگ هشت‌ساله، تاریخ‌نگاری جنگ، به‌عنوان شاخه‌ای مستقل در تاریخ‌نگاری ایران شکل نگرفت؟ چه رابطه‌ای میان جنگ هشت‌ساله و پیدایی شاخه‌ مستقلی به نام «تاریخ‌نگاری جنگ/ دفاع مقدس» وجود دارد؟

ـ چرا در بحث از روایت جنگ ایران و عراق، نمی‌توان روایت فتح شهید آوینی را نادیده ‌گرفت و چرا هرگونه تلاشی برای آوینی‌شناسی منهای نظرداشت رابطه‌ آوینی و روایت به نتیجه‌ مطلوب نمی‌انجامد؟ میان روایت آوینی و رشد ادبیات قدسانی از طریق ادبیات جنگ/ دفاع مقدس چه پیوندهای آشکار و ناآشکاری می‌توان پیدا کرد؟

ـ چه رابطه‌ای میان تأویل «فاجعه» جنگ هشت‌ساله به «مصیبت» و جهت‌یابی تولیدات جنگ به سمت خاطرات و تمرکز تدریجی خاطرات حول محور «دفاع تقدس‌یافته» وجود دارد؟

ـ آیا می‌توان میان خاطرات جنگ/ دفاع مقدس و تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری جنگ/ دفاع مقدس قائل به وجود رابطه‌ای شد؟

ـ میان آنچه در حال حاضر درخصوص بازشناسی و گردآوری، تهیه و تدوین، و تولید و نشر خاطرات جنگ/ دفاع مقدس وجود دارد با آنچه منطقاً به‌لحاظ بایست و نبایست‌های مستندنگاری باید وجود داشته باشد، چه تفاوت‌ها و کاستی‌هایی موجود است و راه برون‌رفت از این تنگناها کدام است؟،

- و ...

افزون بر این دو ساحت، برخی از پرسش‌هایی که آقای کمری در ساحت پژوهش جنگ/ دفاع مقدس به آنها پرداخته، عبارت‌اند از:

ـ میان آنچه از پژوهش جنگ/ دفاع مقدس انتظار می‌رود با وضعیت موجود چه میزان فاصله هست؟ چه موانعی از بروز وضعیت مطلوب و متوقع جلوگیری می‌کند؟

ـ اهتمام به انجام و اجرای مطالعات نشانه‌شناختی جنگ/ دفاع مقدس چه میزان از بایسته‌پژوهی‌های جنگ/ دفاع مقدس را می‌تواند جامه‌ عمل بپوشاند و تا چه حد محرک همکاری‌های بینارشته‌ای در مطالعات و پژوهش جنگ/ دفاع مقدس است؟

ـ طرح یکسان‌سازی مزارات شهدا بیانگر وجود چه میزان فاصله میان نگاه مسئولان و مجریان این طرح با نگاه پژوهش‌محور از حیث آگاهی به جایگاه و اهمیت مزارات در مطالعات فرهنگی، تاریخی، اسنادی، ادبی و هنری جنگ/ دفاع مقدس است؟

ـ انتظار می‌رود اهتمام به بازشناسی، گردآوری، گونه‌شناسی، گویاسازی، مطالعه و پژوهش درباره‌ انواع نوپدید اسناد و مدارک، چه هنجارشکنی‌هایی در فضای مطالعات اَسنادی و اِسنادی جنگ و بحث‌های مربوط به استناد ایجاد کند؟

ـ و ...