بایدها و نبایدهای کارشناسی مصاحبه

حمید قزوینی

10 بهمن 1397

معمولاً در هر طرح تاریخ شفاهی، بررسی و ارزیابیِ مصاحبه، پیش از تدوین و تنظیم متن نهایی، یک امرِ رایج است. در این مرحله مدیران یا کارشناسانِ طرح، مصاحبه را دیده و به ارزیابی آن می‌پردازند.

درباره چگونگی کارشناسی نکاتی را می‌توان برشمرد:

1- کارشناس، علاوه بر اشراف علمی بر موضوع، باید درک مناسبی از مصاحبه‌ تاریخ شفاهی و ظرائف آن داشته باشد. در غیر این صورت، چراییِ برخی سؤالات و تکنیک‌های به کار رفته در مصاحبه را ندانسته و مرتکب اشتباه خواهد شد. او باید بداند که این متن، نهایی نیست و تا زمان انتشار، با تکمیل اطلاعات و انواع اصلاحات مواجه خواهد شد. متأسفانه بعضاً با کارشناسانی مواجه هستیم که به دلیل دانش کم و ضعف در روش‌شناسی تاریخ شفاهی، در ارزیابی بسیاری از مصاحبه‌ها به خطا رفته و روند طرح را با مشکل مواجه می‌کنند.

2- یکی از وظایف کارشناس این است که میزان وفاداریِ متن به موضوع اصلی را تشخیص داده و شناختی منطقی از نسبتِ مباحث فرعی با موضوع اصلی داشته باشد. بسیارند کارشناسانی که با تمرکز بر موضوع اصلی، ورود به هرگونه موضوعات فرعی را نادرست می‌دانند. مثلاً اگر راوی در بیان خاطراتِ سیاسی، اشاراتی هم به پیشینه‌ فرهنگی و اجتماعی شهر خود کند، آن را بی‌ارتباط با موضوع اصلی می‌دانند. در حالی که هر فعالیت سیاسی در یک بستر فرهنگی و اجتماعی شکل گرفته و بی‌ارتباط با روندِ مبارزات نیست.

3- گاهی هنگام مصاحبه، پرسش‌ها و پاسخ‌ها تکرار می‌شود و برخی کارشناسان آن را نشانه‌ ضعف می‌دانند در حالی که هدف مصاحبه‌گر رسیدن به پاسخی کامل‌تر در خلال همین تکرارهاست.

4- هر روایتی آمیخته با برخی تحلیل‌هاست که از جهاتی نگاه و نگرش راوی به پدیده‌های مختلف تاریخی را تبیین می‌کند. اصرارِ کارشناسان بر ضبط خاطرات بدون تحلیل، همیشه امکان‌پذیر نیست.

5- اغراق، غلو و تناقض در خاطرات، امری عادی است و همیشه نشانه ناراستی سخن راوی نیست. کارشناس باید متوجه این موضوع شده و آن را یک فاجعه نداند. این موارد از طریق تحقیق و گفت‌وگو با راوی وتعامل سازنده با او قابل اصلاح است.

6- ذات تاریخ شفاهی در تکثر و تنوع روایت‌ها و تفاوت و گاهی تضاد آنها با هم است. کارشناس نباید از این موضوع نگران شده و انتظارِ تولید روایتی هماهنگ با روایت‌های پیشین یا منطبق با اسناد مکتوب داشته باشد.

7- کارشناس باید در ارزیابی متن، سلایق شخصی و تعلقات سیاسی، جناحی و حتی سازمانی را کنار گذاشته و به حقیقت تاریخ و صحت روایت توجه داشته باشد. متأسفانه در مواردِ متعدد، شاهد کارشناسانی هستیم که تلاش دارند سلیقه‌های شخصی، سیاسی و بعضاً سازمانی را بر مصاحبه تحمیل کرده و آزادی عمل مصاحبه‌گر را از او سلب کنند. این روش در بلندمدت به‌رغم همه‌ هزینه‌ها و تلاش‌ها، اعتبار مطالب تولید شده را کاهش داده و پژوهشگران را به سمت سایر منابع سوق خواهد داد.