پژوهشگر تاریخ:

ثبت تاریخ شفاهی رجال اقتصادی مغفول مانده است

شیما دنیادار رستمی

26 دی 1397

حوریه سعیدی، از پژوهشگران حوزه تاریخ به خبرنگار سایت تاریخ شفاهی ایران گفت: «اخیراً از بستر تاریخ شفاهی به عنوان یکی از ابزار تاریخ معاصر استفاده می‌شود و در واقع می‌توان در این زمینه به آن استناد کرد. تاریخ شفاهی به عنوان یکی از ارکان تاریخ مردمی شناخته می‌شود؛ تاریخی که با رویکرد «تاریخ فرودستان» (نوشتن تاریخ از سطح پایین جامعه) از آن یاد می‌شود و مطرح است.»

او با بیان این‌که خلاءهای تاریخ شفاهی در هر جامعه‌ای به تناسب مسائل آن جامعه متفاوت است، افزود: «در جامعه ما که بحث تاریخ شفاهی به عنوان موضوعی تازه مطرح است، بحث شروع این پروسه (فرایند) اهمیت دارد و «مصاحبه» نقطه شروع ثبت تاریخ شفاهی است. نوع ارتباطی که مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده می‌توانند با یکدیگر برقرار کنند (تعامل اولیه) بسیار مهم است.»

نویسنده کتاب «خاطرات و مخاطرات‌‫: مصاحبه تاریخ شفاهی با دکتر سیدکمال خرازی» تأکید کرد: «نمی‌توان به صورت دستوری نسبت به ثبت تاریخ شفاهی اقدام کرد. هیچ سازمانی نمی‌تواند با نگاه آمرانه به ثبت تاریخ شفاهی حقیقی اقدام کند. فقط یک رابطه دوسویه و انسانی باید میان مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده ایجاد شود و بعد مسائل دیگری چون سوالات، نحوه پاسخ به هر پرسش، واکنش در برابر پاسخ‌ها، ایجاد شدن سوال تازه پس از هر پاسخ و ... مطرح می‌شود؛ این ذهن کنجکاو مصاحبه‌کننده است که باید درگیر موضوع مصاحبه شود.»

او در بیان ویژگی‌های مصاحبه‌کننده تاریخ شفاهی توضیح داد: «طبیعتاً هر کسی نمی‌تواند مصاحبه‌کننده باشد. او باید کسی باشد که هم به موضوع اشراف و هم مطالعه اولیه داشته باشد. در ضمن، از روابط اجتماعی قوی بهره ببرد. این‌ها مقدمه ثبت یک اثر تاریخ شفاهی است. بخشی از این مقدمه، تعلیمی و بخشی از آن اکتسابی است که باید در نتیجه تجربه به دست آید. مرحله بعدی، پیاده‌سازی مصاحبه و پس از آن مرحله مهم تدوین است که با توجه به شرایط مختلف، انواع متفاوتی دارد.»

به گفته سعیدی، هرکدام از انواع تدوین که انجام شود، در جایگاه خودش ارزشمند است اما نکته مهم در این زمینه از دست نرفتن اطلاعات به دست‌آمده در نتیجه مصاحبه است. در تدوین، حاشیه اطلاعات نباید بر متن غلبه کند. در واقع آن‌چه به عنوان زیرنویس در آثار تاریخ‌شفاهی ثبت می‌شود، نباید بر متن اصلی مصاحبه غلبه کند و آن را تحت تأثیر قرار دهد.

نویسنده کتاب «شاه و جناب آقا» با بیان این که به واسطه کارگاه‌هایی که در زمینه آموزش ثبت تاریخ شفاهی برگزار شده، تا حدودی بخشی از خلاء‌ها پوشش داده شده است، اظهار کرد: «باید دقت شود که در زمینه آموزش ثبت تاریخ شفاهی از استادانی بهره گرفته شود که سال‌های سال در این زمینه کار کرده‌اند. غالباً افرادی که پس از جنگ تحمیلی در زمینه تاریخ شفاهی اطلاعاتی را در این قالب گردآوری کرده‌اند، تجربه بیشتری در این زمینه دارند و خوب است از آثار آنان برای شرح نوعِ تاریخ شفاهی که در ایران با آن مواجهیم بهره گرفته شود.»

به گفته این پژوهشگر حوزه تاریخ، چون در ایران به طور عمده مسائل سیاسی بر موضوع‌های دیگر غلبه دارند، در زمینه ثبت خاطرات تاریخ شفاهی رجال سیاسی کار بیشتری صورت گرفته است، در حالی که مثلاً به ثبت خاطرات تاریخ شفاهی رجال اقتصادی توجه چندانی نشده است. پرداختن به رجال سیاسی از جهاتی خوب است اما نمی‌تواند تمام تاریخ شفاهی را پوشش دهد.