در گفت‌وگو با فاطمه ترکچی معرفی شدند

طرح‌های بخش تاریخ شفاهی مرکز اسناد صنعت نفت

تاریخ شفاهی وزارت نفت به روایت وزیران

مریم اسدی جعفری

23 آبان 1397

فاطمه ترکچی در گفت‌وگو با پیشکسوت صنعت نفت ایران

کارشناس مسئول بخش تاریخ شفاهی مرکز اسناد صنعت نفت ایران با تشریح فعالیت‌های صورت گرفته در این بخش گفت: «وزارت نفت، در دوره بعد پیروزی از انقلاب اسلامی سازمان یافته و تشکیل شده است و بنابر بررسی‌های صورت گرفته، 11 تن وزیر و کفیل از سال 1358 تاکنون در مسند وزارت نفت فعالیت کرده‌اند. قصد داریم خاطرات همگی این شخصیت‌ها درباره وقایع را در کنار خاطرات مدیران ارشد و کارگران صنعت نفت گردآوری کنیم.»

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، صنعت نفت در سیر تحولات سیاسی ـ اجتماعی و اقتصادی ایران معاصر، تاثیری متمایز داشته است. کشف و استخراج نفت در ایران، ملی شدن نفت، فراز و فرودهای این صنعت در دوران انقلاب و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و تاکنون، بازتابی از اهمیت نفت در ایران هستند. شرکت نفت ایران و انگلیس بعد از ملی‌ شدن صنعت نفت، به شرکت ملی نفت ایران و این شرکت پس از پیروزی انقلاب اسلامی به وزارت نفت تبدیل شد.

از این‌رو بخش تاریخ شفاهی مرکز اسناد صنعت نفت ایران، از سال 1394 با هدف گردآوری اسناد و ثبت و ضبط تاریخ شفاهی صنعت نفت آغاز به کار کرد. پیش از فعالیت این بخش، گفت‌وگوهای پراکنده‌ای با پیشکسوتان این عرصه انجام می‌شد، که این روند با حرفه‌ای‌تر شدنِ مصاحبه‌های تاریخ شفاهی صنعت نفت، سرعت بیشتری گرفت.

دکتر فاطمه ترکچی، کارشناس مسئول بخش تاریخ شفاهی مرکز اسناد صنعت نفت ایران درباره اهمیت گردآوری مصاحبه‌ها در این حوزه گفت: «در مصاحبه‌های پیشین، به دلیلِ شکلِ صنعتیِ نفت در ایران، کمتر به جنبه‌های تاریخی آن توجه شده و بیشتر بر بخشِ فنیِ صنعتِ نفت تمرکز شده است. این در حالی است که بسیاری از وقایع تاریخی ایران، به دلیل وجود نفت در کشور اتفاق افتاده است.»

وی افزود: «نفت عنصری بسیار مهم در اقتصاد، سیاست و حتی جامعه و فرهنگ ایران است. بسیاری از مظاهرِ تمدنیِ ایران مانند: قطار، تلفن، آسفالت، سینما، حتی فوتبال، بدمینتون، بسکتبال و والیبال به واسطه نفت وارد ایران شده و به‌تدریج در جامعه ایران عمومیت یافته است. در ابتدای استخراج نفت در ایران که توسط شرکت نفت ایران و انگلیس انجام می‌شد، مدیران انگلیسی برای تحملِ فضای کاری در خوزستان و مناطق نفت‌خیزِ جنوب، باشگاه‌های مختلف ورزشی، مراکز فرهنگی ـ تفریحی از جمله سینما و امکانات شهری همچون راه‌سازی و خیابان‌بندی، اتوبوسرانی، فرودگاه، آتش‌نشانی و... در این منطقه راه‌اندازی کردند. این اتفاقات در روند شهرنشینی بسیار اهمیت دارد.»

ترکچی با تاکید بر اهمیت ثبت تاریخ شفاهی کارگران شرکت نفت خاطرنشان کرد: «کارگران در آغاز کار، افرادِ غیرمتخصصی بودند که آرام‌آرام با آموزش و کار مستمر به تخصص در بخش مربوطه دست یافتند. حتی برخی از این کارگران به انگلستان فرستاده شدند تا با مشاهده تاسیسات و ابزار صنعت نفت با جریان و فرایند کار آشنایی بیشتر و دقیق‌تری پیدا کنند. در شهریور امسال با آقای فریدون الله‌پناه، یکی از این کارگران مصاحبه‌ای داشتم. با این وجود که 93 سال سن داشت، اطلاعات جالبی به دست داد. از این‌رو، پرداختن به تاریخ شفاهی صنعت نفت به لحاظ صنعتی- سیاسی- اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی بسیار مهم و ارزشمند است.»

کارشناس مسئول بخش تاریخ شفاهی مرکز اسناد صنعت نفت ایران ادامه داد: «شرکت‌های مختلف و زیرمجموعه وزارت نفت بنا بر خواسته‌های خود، مصاحبه‌هایی را با پیشکسوتان شرکت‌های مرتبط انجام داده‌اند. ما در ابتدای فعالیت خود، با بررسی نوشتار این مصاحبه‌ها متوجه شدیم که این مصاحبه‌ها به طور کامل با اهداف، چشم‌انداز و دیدگاه تاریخی بخش تاریخ شفاهی مرکز اسناد همسویی ندارند. بنابراین، بر اساس مطالعات ابتدایی، به این نتیجه رسیدیم که این مصاحبه‌ها کافی و جامع نیستند و تنها به بخشی از مدیران ارشد پرداخته شده است. با این اوصاف، بخش تاریخ شفاهی مرکز اسناد صنعت نفت نیز با در نظر گرفتن خواسته‌های تاریخ‌پژوهی خود، به گونه‌ای که از موازی‌کاری نیز دوری کرده باشد، ضمن نگهداری نسخه‌ای از آن مصاحبه‌ها به عنوان منابع تاریخ شفاهی در آشیو مرکز اسناد، به ثبت و ضبط تاریخ شفاهی در بخش‌های مغفول‌مانده می‌پردازد.»

فاطمه ترکچی با اشاره به آغاز ثبت تاریخ شفاهی وزرای نفت، مدیران ارشد و پیشکسوتان بخش کارگری در صنعت نفت از شهریور 1395 تاکید کرد: «مهم‌ترین و اصلی‌ترین کارکرد تاریخ شفاهی این است که خلاءهای اسنادی دوره‌ای از تاریخ معاصر، از طریق مصاحبه با شاهدان و ناظران تا حدودی جبران شده و در آرشیو اسناد ثبت می‌شود. در واقع با توجه به مستندات، گفته‌های شاهدان و دست‌اندرکاران رویدادهای مهم صنعتی ـ تاریخی در کنار دیگر منابع آرشیوی و اسنادی قرار می‌گیرد. در برخی موارد حتی ممکن است سخن کارگران شاهد واقعه نسبت به گفته مدیرعامل وقت و به عنوان سند دیداری پژوهش‌های تاریخی، در رتبه بالاتری قرار گیرد. زیرا کارگران به دلیل نوعِ فعالیت و حضور در معرکه ماجرا، شاهد اتفاقاتی بوده‌اند که مدیران به دلیل نبود امکان حضور در همه عرصه‌های صنعت، آن‌ وقایع را از نزدیک ندیده‌اند. برای مثال تاسیسات نفت‌شهر در فروردین 1358 و اوایل انقلاب، مورد حمله نیروهای عراقی قرار گرفت. اسنادی از این اتفاقات در آرشیو مرکز اسناد نفت موجود است که گزارش‌های اداری است و هنوز قابلیت دسترسی ندارد. اما خوشبختانه در ضمن مصاحبه‌هایی که در کرمانشاه با کارگران آن روز نفت‌شهر داشته‌ایم، بخش‌های غیرمکتوب این اتفاقات نیز بازگفته و ضبط شد که مکمل این اسناد به شمار می‌آید. با این توصیف، در آن شرایط و مقطع زمانی، مدیرعامل و یا مدیران رتبه بالا در مناطق مورد تهاجم حضور نداشته‌اند که بتوان در این مورد با آنان به گفت‌وگو نشست و در این میان، نقش مصاحبه با پیشکسوتان بخش‌های کارگری اهمیت خود را نشان می‌دهد.»

فاطمه ترکچی در گفت‌وگو با پیشکسوت صنعت نفت ایران

وی در پاسخ به سوالی درباره وضع ثبت تاریخ شفاهیِ مدیران شرکت ملی نفت ایران در دوره قبل از انقلاب اظهار داشت: «بیشترِ مدیرانِ قبل از انقلاب، فوت شده‌اند. تاکنون تنها توانسته‌ایم به یک نفر از مدیرانِ آن دوره دسترسی داشته باشیم. البته مصاحبه‌هایی در خارج از کشور با مدیران ارشد انجام شده است. ولی ما این شانس را داشتیم که با دکتر سید امیر بدخشان، یکی از اعضای هیئت‌مدیره شرکت ملی نفت ایران - در دوره ریاست منوچهر اقبال در این شرکت - و بنیانگذار پژوهشگاه صنعت نفت در کنار پالایشگاه تهران (در شهرری) مصاحبه کنیم. او که 96 ساله و استاد دانشگاه است، خاطرات مهم و جذابی از آن دوران بازگو کرد. گرچه گفت‌وگوهایی در خارج از کشور در این رابطه انجام شده است، اما در حالِ رایزنی برای انجام مصاحبه با مدیرانِ سابقِ مقیمِ خارج از کشور هستیم.»

کارشناس مسئول بخش تاریخ شفاهی مرکز اسناد صنعت نفت ایران تصریح کرد: «وزارت نفت، در دوره بعد از انقلاب اسلامی سازمان یافته و تشکیل شده است و بنابر بررسی‌های صورت گرفته، 11 تن وزیر و کفیل از سال 1358 تاکنون در مسند وزارت نفت فعالیت کرده‌اند. قصد داریم خاطرات همگی این شخصیت‌ها را در کنار خاطرات مدیران ارشد و کارگران صنعت نفت گردآوری کنیم. نخستین مجلد از مجموعه کتاب‌های تاریخ شفاهی وزرای نفت ایران، با محوریت مصاحبه با مهندس علی‌اکبر معین‌فر، نخستین وزیر نفت ایران، در زمستان 1396 منتشر شد. مهندس معین‌فر در سال‌های 1358 و 1359 تصدی وزارت نفت را بر عهده داشت و ضمن گفت‌‌وگو با او، فرازهایی از تاریخ معاصر و سرگذشت نفت ایران، از جمله رویدادها و حوادث مربوط به سال‌های نخست پس از پیروزی انقلاب مورد بحث و بررسی قرار گرفت که در این کتاب آمده است. همچنین بخشی از مصاحبه با مهندس معین‌فر، به نهضت ملی شدن صنعت نفت و مسائل سیاسی و اقتصادی دهه‌های گذشته، تحولات مربوط به صنعت نفت در آستانه پیروزی انقلاب و ماه‌های پس از آن، از جمله چگونگی اسارت محمدجواد تندگویان، وزیر شهید وزارت نفت اختصاص دارد. این گام نخست در تدوین مجموعه‌ای از تاریخ شفاهی نفت ایران، پس از انقلاب اسلامی است که در راستای دستور وزیر نفت و توسط مدیریت موزه‌های نفت تدوین و منتشر شده است.»

فاطمه ترکچی اظهار داشت: «مصاحبه با مهندس سید حسن سادات به عنوان کفیل وزارت نفت در زمان اسارت شهید تندگویان نیز به اتمام رسیده و متن آن در دست تدوین و تنظیم است. این مکتوب نیز فرازهای مهمی را از تاریخ ایران در آغاز جنگ تحمیلی و شرایط دشوار کشور در عرصه سیاست و اقتصاد در بر دارد که به زودی چاپ و منتشر خواهد شد.»

این بانوی فعال در حوزه تاریخ شفاهی گفت: «برای گرامی‌داشت شهید تندگویان، مشغول گردآوری منابع و روایات مرتبط با ایشان نیز هستیم. همچنین، نخستین کتاب از مجموعه «همسفران ققنوس» با تمرکز بر خاطرات 15 تن از پیشکسوتان صنعت نفت از دوران جنگ تحمیلی منتشر شد. در این کتاب، خاطراتی از مهندس بهروز بوشهری، مهندس بهمن سروشی و... وجود دارد.»

کارشناس مسئول بخش تاریخ شفاهی مرکز اسناد صنعت نفت ایران، در تشریح سیر مصاحبه‌های تاریخ شفاهی با وزرای نفت گفت: «اسناد و مدارک مربوط به دوره ریاست هر وزیر مطالعه می‌شود. سپس بر اساس اتفاقات رخ داده در هر مقطع تاریخی، سوالات تنظیم می‌شوند. شرایط اوپک، چگونگی قیمت‌گذاری نفت، ساختار اداری و مالی صنعت نفت و... نیز در بسته پرسشی جای می‌گیرند. از آنجایی که این مصاحبه‌ها در تاریخ ثبت می‌شوند، سعی داریم که بیشترین اطلاعات از دوران مسئولیت هر وزیر ثبت و ضبط شود.»

وی در پایان گفت: «مصاحبه با مهندس سید محمد غرضی نیز انجام شده و متن آن در مرحله تدوین قرار دارد. همچنین، پرسش‌های مصاحبه با مهندس غلامرضا آقازاده، مهندس کاظم وزیری هامانه و مهندس غلامحسین نوذری تهیه و تدوین شده و به زودی قرار مصاحبه با ایشان گذاشته خواهد شد.»