گزینه‌ گفته‌ها و نوشته‌های اعضای نخست دفتر ادبیات و هنر مقاومت

«پویه پایداری» و زبان بیان جنگ/ دفاع مقدس

02 مهر 1397

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، «پویه پایداری: چهل کوته‌نوشت، گفت‌وگو، خطابه و مقاله در باب ادبیات پایداری، ادبیات مقاومت، ادبیات انقلاب اسلامی، ادبیات جنگ، ادبیات دفاع مقدس» کتابی است که به اهتمام علیرضا کمری در دفتر ادبیات و هنر مقاومت تولید شده و انتشارات سوره مهر آن را در سال 1397 منتشر کرده است.

این کتاب 538 صفحه‌ای به روایت آغازه آن به قلم علیرضا کمری: «مجموعه‌ای است منتخب از مصاحبه‌ها، سخنرانی‌ها، کوته‌نوشته‌ها، گفتارنوشت‌ها و مقالات سه‌‌تن از پویندگان ادب پایداری که طی سه دهه‌ اخیر از منظر و موضع خود درباره‌ ادبیات انقلاب (اسلامی)، ادبیات جنگ/ دفاع مقدس اظهارنظر کرده‌اند. پایه و مایه‌ این گفتارها و نوشتارها یکسان نیست و البته فرق و فاصله است میان اظهارنظر تا طراحی و دستیابی به نظریه و بوطیقای ادبیات پایداری.

اساسِ اندیشه‌ای که موجب تألیف مجموعه‌ حاضر شد به عزم فراهم‌آورنده‌ این کتاب به‌منظور پژوهش در نظریه‌ ادبیات پایداری و مباحث موضوعه‌ آن بازمی‌گردد. این ماجرا به سال‌های دور مربوط می‌شود، روزگاری که موجودیّت ادبیات انقلاب و جنگ/ دفاع مقدس جز نزد عده‌ای اندک‌شمار چندان شناخته نبود، بلکه موجه و مقبول نمی‌نمود و نهادهای مطالعاتی/ دانشگاهی روی خوشی به این مولود نوظهور نشان نمی‌دادند. مدت‌ها گذشت تا به‌موازات نشر رو به تزاید آثار ادبی انقلاب، جنگ/ دفاع مقدس، آن احتیاط و پرهیز سابق به شوق و شیفتگیِ حاضر و لاحق رسید. هم اکنون در بیش از ده دانشگاه و مؤسسه‌ آموزش‌عالی دولتی و غیردولتی، رشته‌ ادبیات پایداری برپا شده و تدریس می‌شود. معمولاً در برابر تفریط و پرهیز، افراط و تبذیر اتفاق می‌افتد، یا بالعکس. معاینه و نقد آن ادبار و این اقبال موضوعی دیگرست و جای ورود به آن در این مجال نیست.

آگاهی به سیر پیدایی و گسترش ادبیات انقلاب (اسلامی) و ادبیات جنگ/ دفاع مقدس و دسترسی به مستنداتی که طرح نظریه‌ ادبیات پایداری را ممکن می‌کند، مرهون تحقیق تاریخیْ ادبی و مستلزم شناسایی و گردآوری و پردازش همه‌ گفته‌ها و نوشته‌هایی است که در این حوزه واجد داده‌های قابل ارجاع و استناد باشد. بدیهی است حصول این مقصود، از معبر پژوهش دانش‌شناسانه‌ و پی‌جویی در منابع و مآخذ مربوط می‌گذرد. از این‌رو سه چهار سال پیش از این، طرح جست‌وجو در مراجع این پژوهش با کسی که مدعی دانایی و توانایی در این کار بود به میان گذاشته و انجام آن به وی سپرده شد. مع‌الوصف متعهد این وظیفه، به‌رغم تمدید فرصت و وقت‌سوزی مکرر، از ادای تعهد خود بازماند و کار گردآوری مستندات تحقیق به تعویق افتاد. به‌ناچار پژوهش در این موضوع، با وجود فراهم‌آوردن نکته‌ها، یادداشت‌ها و اطلاعات اولیه، از سوی مؤلف موکول به آینده شد.

آنچه در این کتاب فراروی خواننده قرار دارد فی‌الواقع جزء اندکی از یک بخش از منابع مذکور و فراهم‌آورده‌های اولیه محسوب می‌شود که مشتمل بر گزینه‌ گفته‌ها و نوشته‌های اعضای نخست دفتر ادبیات و هنر مقاومت حوزه‌ هنری و نشریه‌ کمان است. حسب قراین و شواهد می‌توان گفت فعالیت‌های انجام‌یافته در این دفتر و آثار منتشرشده‌ آن و انتشار دویست شماره‌ ِپیاپی نشریه‌ کمان (از 30 مرداد 1375 تا 24 شهریور 1383) و درج نکته‌نظرها در «حرف ما» و «ستون اول» این دوهفته‌نامه، در شناسایی و اشاعه‌ ادبیات پایداری، ادبیات انقلاب (اسلامی)، ادبیات جنگ/ دفاع مقدس نقش مؤثر و جریان‌آفرین داشته است. این سخن بدین معنی نیست که همه‌ کردوکار و گفت‌ونوشت دفتر مذکور و اعضای آن یک‌رویه و مستقیم بر طریق صواب و کمال بوده و از نقد و بازبینی اصحاب نظر مستثنی و مستغنی است. در عین حال مؤلف آرزومند و امیدوار است تأمل در مطاوی این کتاب، از سبک و سیاق زبان نگارش تا محتوا و مندرجات متن، برای علاقه‌مندان خصوصاً محققان و دانشجویان رشته‌ ادبیات پایداری حائز درنگ بنماید و زمینه و انگیزه‌ای برای طرح موضوعات تازه و شناخت بیشتر از سابقه و مبادی این عرصه‌ نوپدید ادبی فراهم آورد.

شایان تذکار است هرگونه بحث در مسائل موضوعه‌ ادبیات پایداری و مقولات مشترک و مرتبط با آن بدون امعان‌نظر در حوزه‌ کلیّات، مفاهیم و تعاریف اهتمامی ناتمام و بی‌پشتوانه است. از این منظر؛ یعنی لزوم توجه به مباحث مبنایی در این حوزه، «پویه‌ پایداری» می‌تواند چشم‌اندازی پیشاروی خواهندگان بگشاید و نشان دهد. قدر مسلّم توجه خواننده به شیوه‌های بیان، زمان گفتارها و نوشتارها در استحصال معنای متن اهمیت وافر دارد؛ سهل است، تأمل خواننده‌ دقیق‌النظر در روال تاریخمندانه‌ منتخبات چهل‌گانه می‌تواند کاشف سیر و تطور فهم، حتی مواجهه‌ ذوق و تخیّل و اندیشه در نحوه‌ شناخت صاحبان سخن از ادبیات پایداری/ مقاومت، ادبیات انقلاب، ادبیات جنگ/ دفاع مقدس باشد.»

عنوان‌های چهل کوته‌نوشت، گفت‌وگو، خطابه و مقاله گردآمده در کتاب «پویه پایداری» چنین است: 1ـ جلوه‌ها و ارزش‌ها؛ میزگردی با اعضای دفتر ادبیات و هنر مقاومت 2ـ ادبیات انقلاب/ هدایت‌الله بهبودی 3ـ نگاهی به ادبیات اسیران جنگی عراق در ایران/ مرتضی سرهنگی 4ـ ادبیات و الفبای اندیشه/ هدایت‌الله بهبودی 5ـ ادبیات و کارنامه فرهنگی/ هدایت‌الله بهبودی 6ـ بی‌نیازی‌های ادبیات پایداری/ مرتضی سرهنگی 7ـ ادب پایداری و مسئولان ادبی ـ هنری/ هدایت‌الله بهبودی 8ـ ادبیات جنگ و ادبیات ضدجنگ/ مرتضی سرهنگی 9ـ ادبیات جنگ، یک ادبیات تجربی است/ مرتضی سرهنگی 10ـ نقد ادبی/ هدایت‌الله بهبودی 11ـ حفظ زیبایی‌های جنگ/ مرتضی سرهنگی 12ـ ارزش‌ها و زبان ادبیات جنگ/ مرتضی سرهنگی 13ـ خوب‌نویسی، درست‌نویسی/ هدایت‌الله بهبودی 14ـ بازتاب جنگ/ دفاع مقدس در زبان و ادبیات/ علیرضا کمری 15ـ ادبیات بازداشتگاهی/ مرتضی سرهنگی 16ـ ادبیات جنگ و تجدید حیات ابدی/ مرتضی سرهنگی 17ـ ادبیات انقلاب و افق‌های پیش‌ رو/ علیرضا کمری 18ـ زمینه‌های اجتماعی تاریخی ادب و هنر پایداری/ هدایت‌الله بهبودی 19ـ زبان عهد اول/ علیرضا کمری 20ـ ادبیات هجران، شاخه‌ای از ادبیات پایداری است/ هدایت‌الله بهبودی 21ـ ادبیات و هنر پایداری؛ بایدها و نبایدها (گفت‌وگو با هدایت‌الله بهبودی، مرتضی سرهنگی، علیرضا کمری) 22ـ صفت «امید» برای ادبیات دفاع مقدس برازنده است (گفت‌وگو با مرتضی سرهنگی) 23ـ نگاهی دیگر به ادبیات دفاع مقدس/ علیرضا کمری 24ـ زبانِ بیان جنگ/ هدایت‌الله بهبودی 25ـ نقش ادبیات جنگ در زنده‌کردن افتخارات/ مرتضی سرهنگی 26ـ ادبیات پایداری و رابطه آن با نهاد قدرت/ هدایت‌الله بهبودی 27ـ ادبیات پایداری، نماد یک میراث ملی/ مرتضی سرهنگی 28ـ لایه‌های بومی ادبیات پایداری/ مرتضی سرهنگی 29ـ ادبیات جنگ، ادبیات دفاع مقدس، ادبیات مقاومت/ پایداری/ علیرضا کمری 30ـ گنج در ویرانه، ادبیات متعهد (گفت‌وگوی احمد خیاطان با علیرضا کمری) 31ـ ادبیات شهادت و مستندات مکتوب/ علیرضا کمری 32ـ ادبیات اردوگاهی، ادبیات بی‌مرز/ مرتضی سرهنگی 33ـ ادبیات دفاع مقدس و نسبت آن با ادبیات ضدجنگ (گفت‌وگوی علی براتی کجوان با علیرضا کمری) 34ـ حلقه‌های مفقود آموزش و پژوهش و نقد در بحث‌های نظری درباره‌ زندگی‌نامه، خاطره، داستان (گفت‌وگوی احمد شاکری با علیرضا کمری) 35ـ ادبیات تبلیغی، ادبیات تعقلی/ هدایت‌الله بهبودی 36ـ ادبیات پایداری و تهاجم فرهنگی/ هدایت‌الله بهبودی 37ـ گزارش نشست شورای فرهنگستان زبان و ادب فارسی درباره‌ ادبیات دفاع مقدس؛ با حضور مسئولان مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگ و ادب پایداری 38ـ درآمدی بر ادبیات انقلاب اسلامی/ علیرضا کمری 39ـ درآمدی بر ادبیّت متن و انواع ادبی در ادبیات جنگ/ دفاع مقدس/ علیرضا کمری 40ـ درآمدی بر نقد معرفت‌شناختی ادبیات جنگ/ دفاع مقدس/ علیرضا کمری.

در صفحه‌های 437 و 438 کتاب، در چهلمین متن، به قلم فراهم‌آورنده‌ کتاب «پویه پایداری» (علیرضا کمری) آمده است: «خاطره‌نوشته‌ها/ خاطره‌نگاشته‌ها را به سبب تنوع و تعدد چشمگیرشان در تولید، و اقبال گسترده‌ای که از آن‌ها می‌شود، می‌توان گسترده‌ترین، فراگیرترین و مردمی/ مردمانه‌ترین قلمرو ادبی/ نیمه‌ادبی دفاع مقدس برشمرد و برابر با تقسیم‌بندی سنتی از ادبیات (که ادبیات را مشتمل بر دو قسم نظم ‌و نثر می‌داند)، معَّرف ادبِ منثور دفاع مقدس تلقی کرد.

این نوع ادبی و شبه‌عام دفاع مقدس، که بیانگر تجربه‌زیسته‌ رزمندگان و جبهه‌روندگان و جنگ‌دیدگان در مواجهه با رویدادهای به‌خاطر سپردنی و در یادماندنی جنگ و جبهه است، از آغاز جنگ به تدریج پدید آمد و در توالی وقایع، خاصّه پس از پایان جنگ، در ریخت‌های متنوع گسترش و غنا یافت. این گسترش و غنای خاطرات جنگ/ دفاع مقدس از آن‌روست که مرور زمان بر کم‌وکیف این خاطرات (در یادمانده‌ها/ به‌یادسپرده‌ها/ در خاطرپرداخته‌ها) و نقل و نوشت آن‌ها تأثیر ماهوی داشته و دارد؛ یعنی هم به خاطره‌شدگیِ وقایع کمک کرده و می‌کند، هم در نتیجه‌ این امر به فربهی وقایع در ذهن افزوده و می‌افزاید.

خاطره‌گویی/ شنوی، و خاطره‌نگاری/ نویسی، در سنت و ادب شفاهی (نقل و حکایت و امثال آن) ریشه دارد و از معنا و مفهوم دینی روایت (حدیث) و روایت‌گری/ گویی/ نویسی، و حال و هوایِ تاریخ نقلی، متأثر و بهره‌ور است. اما افزون بر این سابقه یا عقبه، بررسی این مسئله که چرا ژرفابُن ادبیات جنگ و ادبیات دفاع مقدس، یاد و خاطره است، بسیار اهمیت دارد. این امر شاید از آن‌رو باشد که نزدیک‌ترین نوع ادبی به جنگ و جبهه، خاطرات است و ادبیات مردم‌نهاد یا جمهوری ادبی، فی‌الواقع در خاطرات رخ می‌دهد. همبودگی پیدا و پنهان ادبیات جنگ/ ادبیات دفاع مقدس با خاطرات مؤید این معناست که این‌گونه‌ ادبی از زمانِ پیدایی و تشخص‌یافتگی تاکنون، همچون خود جنگ، در روند و فرایندی رو به تزاید تحول یافته و محل اعتنا و اقبال بسیار قرار گرفته تا جایی که به یک جریانِ فرهنگی/ ادبی بدل گردیده که از آن با عنوان «نهضت» یاد شده است؛ نهضت خاطره‌گرایی/ گویی/ نویسی. کاربرد تعبیر «عصر پیدایی و ظهور خاطره‌ در تاریخ فرهنگی معاصر ایران» بیانگر میزان گسترش و نفوذ این نهضت در میان آحاد جامعه‌ پساجنگ است. بنابراین، خاطره را می‌توان پیش‌گام و پیش‌تاز ادبیات جنگ/ ادبیات دفاع مقدس در نظر آورد؛ بلکه مُعَّرف و مُسمّای ادبیات دفاع مقدس محسوب کرد؛ نام و عنوانی که عمدتاً در خاطره‌نوشته‌ها تحقق معنایی و مصداقی یافته است.

خاستگاه خاطرات جنگ، اساساً خوانده‌های کتاب و درس نیست، حتی حاصل امن و فراغت در شهر نیست، بلکه حاصل حضور در جبهه یا متن واقعه است. لهذا ادبیّت ادبیات در خاطره‌نوشته‌ها، چنانچه از تصرفات هشیارانه و ناهشیارانه‌ ناسخانِ خاطره‌پرداز و صانعان خاطره‌ساز مصون بماند، اساساً معطوف مضمون و محتوا و مندرجات آن‌هاست، نه سازه و صورت ادبی‌شان. مع‌الوصف، کیفیّت کاربرد کلمات و جملات و گزاره‌ها در خاطرات با نظرداشت ظرف زبان و کارکرد آن در انتقال معنا و در نتیجه، نقش آن در افزودن به غنای ادبی، مسئله‌ای بسیار قابل اهمیت است. در اینجا زبان نه در مقام خلاقیت ادبی محض، بلکه در جهت ایفای مقصودِ مرجع روایت/ صاحب‌خاطره، و رسانندگی (بلاغت و بیان) موضوع و محتوا به کار می‌آید.»

کتاب «پویه پایداری» انجامه‌ای دارد با عنوان «پویه‌ پایداری؛ برآیند پایش و پویش و پیوستگی فرهنگی» به قلم فرانک جمشیدی و شامل محورها و مسئله‌شناسی چهل کوته‌نوشت، گفت‌وگو، خطابه و مقاله موجود در کتاب و ساحت‌های مطالعاتی آنها، ضمیمه‌ای با عنوان «کتاب‌شناخت پژوهش‌های نظری در باب ادبیات انقلاب اسلامی و جنگ» که به کوشش نسرین خادمی خالدی فراهم آمده است وتصاویری که پایان‌بخش کتاب‌اند.