تاریخ شفاهی و توجه بیشتر به جزئیات

اکرم دشتبان

08 مرداد 1397

متنی که پیش رو دارید بر اساس این پرسش و با این محوریت شکل گرفت: آثاری که در تاریخ شفاهی الگوی کار بقیه باشند کدامند؟ این کتاب‌ها به چه دلیل الگو هستند و چه مشخصه‌هایی دارند؟

سیدقاسم یاحسینی، نویسنده و پژوهشگر تاریخ در پاسخ به این پرسش گفت: خوشبختانه اگر بخواهیم در این‌‌باره دقیق‌تر صحبت کنیم، باید بگویم که خاطرات شفاهی در زمینه‌های مختلف رشد چشمگیری پیدا کرده است. به طوری که امروزه در ژانرهای گوناگون می‌توان از خاطرات شفاهی مثال آورد. چندی پیش برای تهیه یک سخنرانی به دسته‌بندی خاطرات شفاهی که در ایران منتشر شده است، پرداختم و حدود 20 نوع خاطرات شفاهی را دسته‌بندی کردم.

وی ادامه داد: شاید مهم‌ترین ژانرهای خاطرات شفاهی و تاریخ‌شفاهی در ایران، شامل کتاب‌های با محوریت جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، انقلاب اسلامی، رجال و مشاهیر، نویسندگان و هنرمندان، سیاستمداران و اندیشمندان،‌ صاحبان پیشه و مشاغل و زنان و ورزشکاران باشند. البته به این لیست تعداد زیاد دیگری می‌توان افزود. در حال حاضر مشهورترین و معروف‌ترین ژانرهای تاریخ شفاهی در زمینه‌های جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و انقلاب اسلامی هستند و بیشترین منابع تولید شده در حوزه خاطرات شفاهی بی‌شک به جنگ تحمیلی اختصاص دارند.

یاحسینی با اشاره به اینکه تاکنون مطالعه مشخصی در باب شمار خاطرات شفاهی منتشر شده در زمینه جنگ انجام نشده است افزود: بی‌شک می‌توان از هزار عنوان کتاب خاطره شفاهی که بیشتر در مراکز دولتی تولید و منتشر شده‌اند نام برد. در زمینه خاطرات شفاهی الگوهای متنوعی وجود دارد که می‌توان شکل‌های مختلف آن را ارزش‌یابی کرد. به عنوان نمونه در زمینه جنگ تحمیلی برخی عناوین که توسط انتشارات سوره مهر چاپ شده‌اند، الگوهای خواندنی و جذاب خاطرات شفاهی در ایران به شمار می‌روند.

وی ادامه داد: خوشبختانه چند سالی است که نویسندگان زن نیز وارد میدان شده و علاوه بر اینکه خاطرات شفاهی خود را از جنگ روایت می‌کنند برخی از‌ آنها به تولید خاطرات در تاریخ شفاهی مشغول شده‌اند و در زمینه تاریخ ‌شفاهی زنان و مردان فعال هستند. خاطرات شفاهی جنگ این روزها چنان اهمیت پیدا کرده است که بیشتر نهادهای انتشاراتی دولتی شعبه‌ای را به این کار اختصاص داده‌اند. این اتفاق نشان از پویایی و رشد روز‌افزون خاطرات شفاهی در ایران دارد.

یاحسینی گفت: من بر این باورم که ژانر تاریخ شفاهی و خاطرات شفاهی به‌زودی از حوزه جنگ و انقلاب به دیگر شعبه‌های فرهنگی،‌ سیاسی و اجتماعی ایران رخنه خواهد کرد و آثار استاندارد شده متنوعی در باب تمام ابعاد و سبک زندگی و تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایران منتشر خواهد شد.

وی با بیان این پرسش از خود که «اگر از من بپرسید پویاترین نوع روایت در ایران چه نوع روایتی است؟» ادامه داد: بی‌شک پاسخ خواهم داد خاطرات شفاهی و تاریخ شفاهی. البته در ابتدا باید این نکته را روشن کرد که تعریف خاطرات شفاهی و تاریخ شفاهی از هم متمایز است. متأسفانه در مصاحبه‌ها و نوشته‌ها حتی اساتید دانشور هم فرقی میان تاریخ شفاهی و خاطرات شفاهی قائل نیستند و از روی سهو و غفلت این دو را یکی می‌پندارند. حال آنکه خاطرات شفاهی زیر مجموعه تاریخ شفاهی تلقی می‌شود. پس خاطره شفاهی تاریخ شفاهی نیست، اما تاریخ شفاهی حتماً باید از خاطرت شفاهی استفاده کند.

یاحسینی در ادامه توضیحات خود در این باره که چه آثاری در تاریخ شفاهی می‌توانند الگوی کار بقیه باشند افزود: در حوزه تئوری، کتاب دکتر نورایی [تاریخ شفاهی و جایگاه آن در تاریخ‌نگاری معاصر ایران ۱۳۸۵ - ۱۳۵۸ ش] الگوها‌ی نگارش یک کتاب با موضوع تاریخ شفاهی را مطرح می‌کند که کار ارزشمندی در این زمینه است. اما تعداد این‌گونه آثار اندک است و ما متاسفانه در زمینه تئوری و پژوهش تاریخ شفاهی کارهای زیادی انجام نداده‌ایم. اما در حوزه تدوین آثار تاریخ شفاهی کارهای متنوعی در این حوزه داریم که به عنوان نمونه از میان کتاب‌ها، مجموعه کتاب‌های محسن کاظمی در زمینه خاطرات و تاریخ شفاهی از آنهاست. وی سبک کار خود را دارد یا خانم راحله صبوری که آثارش دارای نثر زنانه است و بنده یکی از کارهای شاخص وی با عنوان «کوچه نقاش‌ها» را می‌پسندم.

وی دلیل الگو بودن آثار محسن کاظمی را دقت او درباره اثرش، زحمت فراوانش در تدوین خاطرات، ارجاعات و پیوست‌های لازم در پایان کتاب‌هایش و آشنایی قانع‌کننده نویسنده با فلسفه تاریخ شفاهی عنوان کرد و گفت: وی از معدود آدم‌هایی است که با فلسفه تاریخ شفاهی آشناست و روش‌های تحقیق در تاریخ شفاهی را می‌شناسد و می‌داند که چه کاری انجام می‌دهد. آثار وی کارهای درخشانی است. مؤلفان حوزه تاریخ شفاهی دارای سبک و سلیقه‌های مختلف هستند و محسن کاظمی صاحب سبک در حوزه تاریخ انقلاب و جنگ و تاریخ دیپلماسی است.

این نویسنده درباره آثار راحله صبوری نیز افزود: آثار این نویسنده دارای نثر زنانه است. روی کار دقت دارد، به فضاسازی می‌پردازد و به جزئیات توجه دارد. در تاریخ شفاهی هر چه به جزئیات بیشتر توجه شود کار جذاب‌تر و خواندنی‌تر خواهد شد. توجه به جزئیات در پس خود به موضوع دیگری هم اشاره دارد و مولف می‌تواند با کنکاش در جزئیات، آداب و رسوم اجتماعی دوره مورد نظر اثرش را هم بیان کند. باید این را در نظر داشت که تولید یک متن تنها نباید برای جنگ باشد. با بررسی جزئیات روایت راویان می‌توان تاریخ طبقات اجتماعی، شهرها و محلات را بیان کرد. آن‌گونه که بنده در آثارم، در فضاسازی برای محلات حتی به بافت و نوع معماری خانه‌ها و کوچه‌ها هم توجه دارم. در واقع خاطرات نباید خاکستری باشند، باید رنگ داشته باشند تا مخاطب بتواند درحین خواندن خاطرات در ذهن خود تصویرسازی کند.

■

سایت تاریخ شفاهی ایران پرسش‌هایی را درباره تاریخ شفاهی با صاحب‌نظران این موضوع، مطرح و پاسخ‌ها را برای مخاطبان منتشر می‌کند. مجموع پاسخ‌ها نتایج قابل توجهی خواهند داشت. چنانچه پرسشی به نظرتان می‌رسد آن را از طریق این صفحه ارسال کنید تا نظر کارشناسان تاریخ شفاهی را درباره آن بخوانید.