«گذری در تاریخ» با خاطرات رئیس سازمان انرژی اتمی

محمدعلی فاطمی

24 تیر 1397

هشتمین کتاب مجموعه «تاریخ شفاهی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران»، «گذری در تاریخ: خاطرات دکتر علی‌اکبر صالحی» نام گرفته است. این کتاب در واحد تاریخ شفاهی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران و توسط حسن علی‌بخشی تدوین شده است. این واحد در معاونت پژوهشی و مطالعاتی مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه فعال است. خاطرات دکتر علی‌اکبر صالحی ـ که اکنون رئیس سازمان انرژی اتمی ایران است - را اداره نشر وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در سال 1396 راهی بازار کتاب کرد.

این کتاب 730 صفحه‌ای دارای این بخش‌هاست: تحصیلات ابتدایی و متوسطه، تحصیل در خارج از کشور، تحصیل در آمریکا، بازگشت به وطن، ریاست دانشگاه صنعتی شریف، سفر به آرژانتین، ‌خدمتگزاری در قزوین، بازگشت به دانشگاه صنعتی شریف، معاونت وزارت آموزش عالی، نمایندگی ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، دوران معاونت در سازمان کنفرانس اسلامی، دوران اول مدیریت سازمان انرژی اتمی، دوران وزرات امور خارجه، بازگشت مجدد به سازمان انرژی اتمی، گوناگون، صالحی از نگاه نزدیکان و همکاران. در ذیل عنوان‌های این 16 بخش عنوان‌های جزئی‌تری دیده می‌شوند؛ روزها و اشخاص و مکان‌ها و موقعیت‌های مهمی که راوی در طول سال‌های گذشته از زندگی‌اش با آنها مواجه شده و نسبت به آنها دارای خاطره مهمی است.

«گذری در تاریخ» با پیش‌گفتار تدوین کننده آن که رئیس واحد تاریخ شفاهی مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران است آغاز می‌شود. او خبر می‌دهد: «در مجموع کتاب حاضر نتیجه برگزاری حدود 100 جلسه گفت‌وگو با ایشان (دکتر علی‌اکبر صالحی) است.» مقدمه کتاب را راوی نوشته و از اشخاص نام برده و تشکر کرده است. تا شروع خاطرات او یادداشت‌های دکتر محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، سید محمدکاظم سجادپور، رئیس مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه و مرحوم آیت‌الله هادی باریک‌بین که مدت سه دهه امام جمعه قزوین بوده، دیده می‌شوند. آنها از شخصیت راوی نوشته‌اند و مطالعه خاطرات او را توصیه کرده‌اند.

چون راوی در کربلا متولد شده (1328ش) خود به خود نخستین خاطرات او از عراق و زندگی در آن کشور است. این خاطرات پس از آمدن به ایران در 9 سالگی، در قزوین و سپس تهران دنبال می‌شوند. تحصیل، محور برجسته خاطرات این دوره است و جزئیاتی دارد، مثل تفاوت تحصیل در عراق و ایران در نزد راوی و بعد عزم او برای تحصیل در خارج از کشور. خاطرات ایام تحصیل در لبنان و سپس در آمریکا، در نسبت با دوره زمانی این ایام (از حدود نیمه دهه 1340 تا نیمه دهه 1350) به گواه نام‌ها و نشانه‌ها و نشانی‌هایی که در متن موجودند، نکته‌های قابل توجه و مهمی دارند؛ همچنان‌که بازگشت راوی به وطن، در سال‌های تأثیرگذار مهمی است (1356و1357) و خواننده او را در دوران سربازی و تدریس در دانشگاه، همزمان با وقایع منجر به پیروزی انقلاب اسلامی می‌بیند. یکی از این وقایع که راوی از آن روایت مستقیمی دارد، شهادت استاد کامران نجات‌اللهی است.

تحصیلات عالی دکتر علی‌اکبر صالحی در رشته مهندسی هسته‌ای بود، بنابراین پس از پیروزی انقلاب اسلامی در همین زمینه با دولت جمهوری اسلامی ایران و در محیط دانشگاهی همکاری کرد. علاوه بر استادی، ریاست دانشگاه را هم تجربه کرد و خاطرات او در این زمینه، از دهه 1360 و همزمان با سال‌های جنگ تحمیلی عراق علیه ایران است و همه‌جا تحولات و نام‌آشنایان آن سال‌ها هم دیده می‌شوند؛ مثل سال‌هایی که قبل از انقلاب اسلامی، در خارج از کشور تحصیل می‌کرد و در خاطرات آن مقطع هم نام‌آشنایان مبارز دیده و شناخته می‌شوند و مثل خاطرات قبل و بعد از این دوره‌ها که دکتر علی‌اکبر صالحی در آنها به نسبت خاطرات خود و تحولات کاملاً توجه کرده است. از این منظر خاطرات او به مناسبت حضوری که در بدنه دولت‌های جمهوری اسلامی ایران داشته، خاطراتی از این دولت‌ها هم محسوب می‌شود و هرجا که مسئولیت وی ایجاب می‌کرده با اقشاری از مردم به صورت مستقیم ارتباط داشته است. در خاطرات دیده می‌شود که نوع این ارتباط چگونه بوده و به‌خصوص چه تأثیری بر راوی داشته است. خاطرات دوران نمایندگی ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، وزیری امور خارجه و ریاست سازمان انرژی اتمی ایران نیز در همین روند بیان شده‌اند. از این منظر که این روزها، موضوع برجام بیشتر از موضوع‌های دیگر مطرح است و خاطرات علی‌‌اکبر صالحی، سابقه روند این موضوع در داخل و خارج از کشور را در بردارد، این حاصل از دوسو کتابی به‌روز است؛ یک‌سو این که تحولات برجام هنوز در جریان است و سوی دیگر این که می‌توان با توجه به متن اثر، با راوی که هنوز دست‌اندرکار است به گفت‌وگو و بحث و بررسی نشست.

از منظری دیگر و به گواهی متن کتاب «گذری در تاریخ» در کنار خاطرات، دیدگاه دکتر علی‌اکبر صالحی درباره حوزه‌های فعالیتی‌اش هم بیان شده و آمده است. با توجه به این محورها، اگر این روایت به صورت دقیق خوانده شود نکته‌های بسیاری را بویژه درباره تاریخ سیاسی جمهوری اسلامی ایران در طول حدود چهل سال گذشته از عمر آن در بر دارد. راوی به اندازه بضاعت این روایت به آنها پرداخته، اما برای مطالعه‌کنندگان دقیقی مانند پژوهشگران تاریخ جمهوری اسلامی ایران این انگیزه را ایجاد می‌کند که هم از طریق راوی و با مراجعه مجدد و هم از طریق راویان دیگر و با استناد به گفته‌های موجود در کتاب «گذری در تاریخ» این روند تاریخ‌نگاری را دنبال کنند.