اسناد و تاریخ‌ شفاهی، تعاملی دوسویه دارند

اکرم دشتبان

20 تیر 1397

شفیقه نیک‌‎نفس، مسئول بخش تاریخ شفاهی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران،‌ در گفت‌وگو با سایت تاریخ شفاهی ایران گفت: هر پژوهش تاریخی نیازمند استفاده از برخی منابع دست اول است، بر این اساس به منابع مکتوب از جمله مطبوعات، اسناد و عکس‌ها نیاز دارد و تاریخ شفاهی هم یکی از روش‌هایی است که می‌تواند به اطلاعات تاریخی ما بیفزاید. تاریخ‌شفاهی به سراغ افرادی می‌رود که درباره یک موضوع تاریخی اطلاعاتی دارند یا از نزدیک شاهد وقوع رویدادی بوده‌اند. در واقع تاریخ شفاهی روشی برای پژوهش در تاریخ معاصر است. البته این شیوه به پژوهش قبلی نیاز دارد، به عبارتی باید پیش از اینکه سراغ یک سوژه یا پژوهش برویم، به مطالعه و جست‌وجوی اطلاعات و منابع بپردازیم و با تکیه بر پژوهش‌ها سؤالات را طراحی کنیم.

وی ادامه داد: پژوهشگر تاریخ برای انجام یک پژوهش دقیق به طرح سؤال نیاز دارد. در صورتی که پژوهشگر منابع را بررسی کند و ذهنی فعال داشته باشد می‌تواند با بررسی منابع به سؤال‌های خوب برسد. در واقع این امر یک رابطه متقابل است و هر چه اسناد روشن‌تر باشد می‌توان به سؤالات بهتری دست یافت.

نیک‌نفس با اشاره به اینکه تاریخ شفاهی هم می‌تواند یک سند باشد افزود: تاریخ شفاهی همان‌طور که از سند استفاده می‌کند، خودش به یک منبع دست اول تبدیل می‌شود. به عنوان نمونه  ملی شدن صنعت نفت، دربرگیرنده منابعی است که در آن دوره تولید شده‌اند، مانند مطبوعات یا مکاتبات دستگاه‌ها دولتی و مقامات. تاریخ شفاهی هم جزو منابع دست اول و مورد توجه پژوهشگران است و یک منبع پژوهشی به حساب می‌آید. باید به این موضوع توجه داشت که اسناد دست اول به صورت تصادفی تولید شده‌اند. روزنامه‌نگار وقتی خبری را درباره ملی شدن صنعت نفت ثبت می‌کند یا مصدق مکاتبه‌ای انجام می‌داد، فکر نمی‌کرد که منبع تاریخی تولید می‌کند، زیرا هدف آنها از مکاتبات چیز دیگری بود.

وی ادامه داد: تاریخ‌ شفاهی و اسناد تعامل دو طرفه با یکدیگر دارند و به شدت روی هم تأثیر می‌گذارند. تاریخ شفاهی در روند پژوهش به یک سند تبدیل می‌شود و سند هم بر تاریخ شفاهی تأثیر می‌گذارد. اگر در تولید تاریخ شفاهی اصول و چارچوب‌های تحقیق و پژوهش رعایت و به راستی‌آزمایی پرداخته شود به یک منبع دست اول تاریخی دست پیدا می‌کنیم.

نیک‌نفس درباره نوع استفاده از اسناد در روش تاریخ شفاهی توضیح داد: اسناد انواع و اقسام مختلف دارد. به عنوان مثال وقتی می‌خواهیم ریشه‌های وقوع انقلاب را به لحاظ اجتماعی بررسی کنیم، برای این کار باید به سراغ شواهد اجتماعی دوران انقلاب برویم که منابع آن روزنامه‌هاست. قطعاً فیلم‌های صدا و سیما وکتاب‌های منتشر شده در زمینه تعلیم و تربیت آن دوران هم جزو منابع تاریخی هستند.

وی ادامه داد: یک راه دیگر، تهیه گزارش‌های میدانی است. به عنوان نمونه از افرادی که به راهپیمایی رفته‌اند بپرسیم، چرا انقلاب کردید؟ از چه چیزی ناراحت بودید؟ وقتی به این سؤالات پاسخ دهند شما به یک سند دست یافته‌اید. اما نمی‌توانید از آن نتیجه نهایی بگیرید. بنابراین به منابع و اسناد نیاز دارید و باید به سراغ اسناد و گزارش‌های ساواک بروید. البته تهیه این مستندات بستگی به موضوع هم دارد. اگر موضوع شما سیاسی باشد ممکن است با اسنادی دست‌کاری شده روبه‌رو شوید. به عنوان مثال چند پاراگراف از یک سند حذف شده باشد. بنابراین نمی‌توانیم به آن سند اعتماد صد در صد داشته باشیم. زیرا ممکن است برگه‌هایی از اسناد خارج شده باشند و ما از آنها اطلاعاتی نداشته باشیم. بنابراین باید برای رفع مشکل به سراغ اسناد و منابع دیگر و مصاحبه‌ها برویم و راستی‌آزمایی انجام دهیم. در اینجا می‌بینید که اسناد و پژوهش تاریخی ارتباطی تنگاتنگ با یکدیگر دارند و مکمل هم‌اند تا مخاطب را با حقایق تاریخ روبه‌رو کنند.