مهم‌ترین جلوه‌ اسناد در تاریخ شفاهی

اکرم دشتبان

13 تیر 1397

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، «اسناد تا چه اندازه توانسته‌اند در حوزه تاریخ شفاهی راهگشا باشند؟» موضوعی است که رحیم نیک‌بخت،‌ پژوهشگر و نویسنده تاریخ درباره آن گفت: در مطالعات و پژوهش‌های جدید تاریخ معاصر با دو دسته از منابع در کنار منابع کتابخانه‌ای مواجه هستیم که شامل اسناد آرشیوی و منابع شفاهی است. منابع شفاهی می‌تواند مصاحبه، سخنرانی یا یک برنامه رادیویی و تلویزیونی را در بر بگیرد. منابع آرشیوی نیز از ابتدا تا انتهای کار تحقیق مورد استفاده قرار می‌گیرد. در مرحله مطالعات،‌ مصاحبه نیازمند پژوهش است و در مرحله تدوین نیازمند اسناد است. در واقع سند و تاریخ شفاهی دو بال یک کار تحقیقی در تاریخ معاصر هستند.

وی با بیان اینکه تاریخ شفاهی وقتی در کنار سند و منابع مکتوب تکمیل می‌شود، خود به یک منبع پژوهشی و یک منبع مستند تبدیل می‌شود، توضیح داد: برای ما که در تاریخ شفاهی کار تحقیق انجام می‌دهیم، یک سند مانند گزارش مقام بالاتر یا اطلاع مسئولان و درج در پرونده، باید چندین ویژگی داشته باشد؛ دارای تاریخ باشد، دارای موضوع باشد، دارای متن باشد، تهیه کننده سند مشخص باشد و مرجعی که سند ارایه می‌دهد در اثبات یا نفی یک واقعه تاریخی به کار بیاید.

نیک‌بخت، اهمیت اسناد در مراحل مختلف انجام تاریخ شفاهی‌ را انکار ناپذیر دانست و افزود: با وقوع حوادث تاریخی خواه‌ناخواه اسنادی تولید می‌شود. این گزارش‌ها بر اساس زمان، مکان و نحوه وقوع حادثه به‌ جمع‌آوری اطلاعات تاریخ شفاهی کمک خواهند کرد. باید توجه داشت که دقت داده‌های تاریخ شفاهی مانند تعیین زمان و مکان و کیفیت و نحوه بروز حوادث به دقت اسناد تولید شده نیست و با توجه به جایگاه راوی، کیفیت و کمیت داده‌ها متغیر است. از سوی دیگر در تاریخ شفاهی چگونگی شکل‌گیری حادثه یا واقعه‌ای قبل از وقوع و همچنین آثار و نتایج حاصله از آن بعد از وقوع از زوایای مختلف بیان می‌شود. بدین لحاظ اسناد در تکمیل داده‌های تاریخ شفاهی در مراحل مختلف انجام آن همچون مرحله گردآوری اطلاعات شفاهی، شناسایی افراد دخیل در حادثه برای انجام مصاحبه و در مرحله تدوین و نگارش تاریخ شفاهی اهمیت بسیار دارد.

وی در باره جایگاه اسناد در تاریخ شفاهی توضیح داد: اسنادی که در نهادهای انتظامی، امنیتی، یا سیاسی و اداری تولید شده‌اند بسته به نوع نهاد و سازمان تولید کننده، نزدیکی یا دوری گزارش کننده به حادثه یا موضوع مورد مطالعه در تاریخ شفاهی، تعلقات درونی وی، اشراف بر موضوع مورد گزارش یا آموزش ماموران در مورد نحوه تهیه گزارش می‌تواند در کیفیت و کمیت اطلاعات موجود در گزارش‌ها موثر بوده و مرتبه اعتبار سند متفاوت باشد. با توجه به تمام این مباحث، پژوهشگر تاریخ می‌بایست اشراف کاملی داشته باشد تا اسنادی که در بررسی‌های لازم توسط محقق واجد اعتبار شناخته شده است، مورد استفاده قرار گیرد.

نیک‌بخت درباره کاربرد اسناد در مراحل مختلف انجام تاریخ شفاهی به پنج مورد اشاره کرد و در توضیح آنها گفت: نخست تعیین دقیق زمان حادثه و مکان وقوع آن بر اساس اسناد است، زیرا در تاریخ شفاهی، در اغلب موارد نمی‌توان تاریخ دقیق وقوع را از اقوال مختلف استخراج کرد و روایات ضد و نقیض وجود دارد. پس از مشخص شدن زمان و مکان وقوع حادثه، افرادی یا گروه‌هایی که در هنگام حادثه حضور داشته‌اند اهمیت مضاعف پیدا می‌کنند. باید توجه داشت که در شناسایی افراد برای انجام مصاحبه (اعم از شفاهی یا مکتوب) نیز اسناد به کار می‌آیند.

وی با اشاره به موارد دیگر افزود: در جریان مصاحبه و طرح سوال از شاهدان حادثه، درباره سوال‌هایی که محقق از منابع دیگر در مورد موضوع مورد تحقیق خود استخراج کرده، باز هم اسناد جایگاهی ویژه دارند، زیرا با داده‌هایی که از کمیت و کیفیت واقعه در خلال اسناد وجود دارد محقق به زوایای مُبهم و سوال‌برانگیز واقعه می‌پردازد. پس از انجام مصاحبه و مراحل آماده‌سازی خاطرات شفاهی برای تدوین تاریخ شفاهی، باز هم اسناد برای سازماندهی فصول و مطالب به یاری محقق می‌آیند، زیرا براساس خاطرات نمی‌توان ترتیب وقوع حوادث را به دقت مشخص ساخت. چه بسا در نقل روایات این تسلسل پس و پیش شده‌اند، در حالی که در اسناد، تاریخ دقیق حادثه در اغلب موارد یافت می‌شود و بر این اساس می‌توان مطالب و خاطرات شفاهی را مرتب کرد.

نیک بخت گفت: مهم‌ترین جلوه اسناد در تدوین تاریخ شفاهی، بی‌شک استفاده از اسنادی است که محقق به صحت آنها یقین یافته و همچنین خاطرات شفاهی که از راویان مختلف حول محور یک موضوع خاص گرد آمده است. اسناد بر اساس دوری و نزدیکی به حادثه و مسایل دیگر که در مورد اسناد گفته شد طبقه‌بندی و اعتبارگذاری می‌شوند و صحت و سقم این داده‌ها با راههای گوناگونی قابل بررسی و محقق تاریخ شفاهی ناگزیر از انجام آنهاست.

وی در پایان گفت: در تاریخ شفاهی به حوادث قبل از وقوع (پشت صحنه حادثه)، چگونگی شکل‌گیری، زمینه‌ها، ماهیت موضوع، عوامل تاثیرگذار در موضوع، وقوع حادثه (با تسامح در زمان، مکان و تسلسل تاریخی آن)، پیامدهای آنی و بلندمدت موضوع پرداخته می‌شود. اسناد در کنار این مسایل، لحظه وقوع، کمیت و کیفیت حادثه، افراد حاضر در صحنه، پیگیری‌های صورت گرفته، اقدامات انجام شده و عکس‌العمل نهادهای ذیربط را با ترتیب تاریخی روشن می‌کنند. در برخی موارد هم که برخی حوادث از یاد شاهدان رفته یا کم‌رنگ شده است، اسناد به تکمیل این «از یاد رفته‌ها» می‌پردازند.