پرسش‌های مصاحبه تاریخ شفاهی-2

مصاحبه، قلب تاریخ شفاهی است

اکرم دشتبان

30 خرداد 1397

متنی که پیش رو دارید بر اساس فراخوان پرسش درباره تاریخ شفاهی تهیه شده و در آن از نگاه یکی از کسانی که با استفاده از این روش آثاری را تولید کرده است، به پرسشی با محوریت این که «پرسش‌های مصاحبه تاریخ شفاهی دارای چه مشخصه‌هایی هستند؟» پاسخ داده‌ شده است.

■

مصاحبه می‌تواند عامل اصلی شکل‌گیری یک کتاب باشد و می‌توان با طرح سؤال‌های کاربردی و پژوهشی کتابی ماندگار تولید کرد. اجرای آن هم مانند حلقه‌‌های متصل یک زنجیر نیازمند پشتوانه علمی است. اما این که پرسش‌های خوب یک مصاحبه چه مشخصه‌هایی باید داشته باشند؟ سوالی است که محمد مهدی عبدالله‌زاده درباره آن می‌گوید: تاریخ شفاهی یک پژوهش است و شامل همان اصولی است که در دیگر پژوهش‌های علمی و عینی کاربرد دارد. در کار پژوهشی وقتی موضوع مشخص است، مصاحبه‌گر به سراغ تحقیق می‌رود و مباحث نظری و تئوری پیرامون موضوع را بررسی می‌کند و در ادامه کتاب‌ها و پژوهش‌هایی که در این حوزه نوشته شده است را می‌بیند. این نوع بررسی کمک می‌کند تا مصاحبه‌گر دچار تکرار مکررات نشود.

وی معتقد است: اگر محقق یا مصاحبه‌گر، ‌در تحقیق موفق باشد و مباحث را خوب مطالعه کند، می‌تواند سؤالات اساسی پژوهش را طراحی کند. حال اگر پژوهش بر اساس ادبیات تحقیق مسیر علمی خود را طی کند نتیجه آن طراحی سؤال بر پایه تحقیق است.

عبدالله‌زاده با بیان این که سؤال‌هایی که محقق یا مصاحبه‌گر به طراحی آنها می‌پردازد، سؤال‌های قطعی یک مصاحبه نیستند، ولی چارچوب را مشخص می‌کنند، توضیح می‌دهد: از سؤال مهم‌تر، دانش و اشراف مصاحبه‌گر درباره موضوع روایت است. تسلط مصاحبه‌گر به اندازه گفته‌‌های مصاحبه‌شونده مهم است. زیرا تسلط مصاحبه‌گر بر موضوع می‌تواند،‌ فرایند و مسیر مصاحبه را در جهتی معین پیش ببرد و درگیر مسیری نشود که راوی، مصاحبه را هدایت کند.

وی در ادامه درباره این که چقدر ضرورت دارد مصاحبه‌گر پیش از مصاحبه به پژوهش بپردازد، می‌گوید: در تمام علوم، کار بررسی یک موضوع از راه پژوهش، ضرورتی انکارناپذیر است و تاریخ شفاهی نیز مستثنی از این امر نیست. وقتی فرد ادبیات پژوهش را مطالعه می‌کند، درمی‌یابد که در مسیر یک موضوع چه سلسه مراتبی وجود دارد و قبل از آن چه موضوعات و مسائلی مطرح بوده و چه منابعی درباره آن وجود دارند. وقتی مصاحبه‌گر با این موارد آشنا باشد طراحی سؤالات را با برنامه پیش می‌برد. وقتی فرد با مطالعه پیش می‌رود زمان احتمالی مصاحبه را پیش‌بینی می‌کند و با استفاده از ابزارهای مهم تحقیق،‌ موجبات ارزش‌یابی کار را فراهم می‌کند. یافته‌های پژوهشی ارزش و اعتبار به دنبال دارند و می‌توانند حاصل کار را به اثری خواندنی تبدیل کنند.

عبدالله‌زاده ‌سؤال‌های پژوهشی را دارای زیر سؤال‌های باز عنوان می‌کند و توضیح می‌دهد: هنگامی که پاسخ‌های راوی، مصاحبه‌گر را به جواب نمی‌رساند،‌ مصاحبه‌گر از سؤال‌های حین مصاحبه کمک می‌گیرد و به مسیر مصاحبه جهت می‌دهد تا راوی از هدف اصلی دور نشود.

وی در توضیح فنون طراحی سؤالات مصاحبه تاریخ شفاهی همه چیز را وابسته به ادبیات تحقیق می‌داند و درباره آن می‌افزاید: با یک مثال ساده موضوع را برای شما شرح می‌دهم. فرض می‌‌کنیم اجرای برنامه‌های هنری در اسارت، موضوع یک فعالیت تاریخ شفاهی است. فردی که به سراغ این موضوع می‌رود باید اطلاعات دقیقی از فضای اردوگاه‌های اسرا داشته باشد و دریابد که در دوران اسارت، اسرا به چه فعالیت‌هایی در حوزه هنر پرداخته‌اند. اگر راوی درباره حضور خود در گروه تئاتر حرفی به میان آورد، مصاحبه‌گر باید پرسش‌های ریزتر مانند این که چه تئاتری بازی کرده‌‌اند، اعضای گروه چه کسانی بودند، چه مواقعی اجرا می‌شد، آیا نقش‌های طنز داشتند، ‌بازیگران چه کسانی بودند و سؤال‌های از این دست را مطرح کند. وقتی تحقیق دچار چالش است، در اینجا مصاحبه‌گر برای دریافت پاسخ سؤال‌ها باید به سراغ افرادی برود که آن زمان در صحنه حضور داشتند، یا کتاب‌های دیگر ملت‌ها که همان تجربه مشترک را دارند و درباره آن، اثر چاپ کرده‌اند.

این نویسنده خاطرات در ادامه می‌گوید: مصاحبه‌گر برای رسیدن به سؤال‌های خوب باید مدتی کار مطالعاتی عمیق انجام دهد و دریابد که دیگران در آن زمینه چه کرده‌اند و او می‌خواهد به چه چیز جدیدی برسد. باید با یافته‌های جدید پیش برود و روند علمی را طی کند و با سؤالات آشنایی داشته باشد تا در یک فرایند مطلوب به نتیجه برسد.

■

سایت تاریخ شفاهی ایران پرسش‌هایی را درباره تاریخ شفاهی با صاحب‌نظران و دست‌اندرکاران این موضوع، مطرح و پاسخ‌ها را برای مخاطبان منتشر می‌کند. مجموع پاسخ‌ها نتایج قابل توجهی خواهند داشت. چنانچه پرسشی به نظرتان می‌رسد آن را از طریق این صفحه ارسال کنید تا نظر کارشناسان و دست‌اندرکاران تاریخ شفاهی را درباره آن بخوانید.