کارگاه پژوهشی

تکنیک‌های عملی و نظری تاریخ شفاهی

مریم رجبی

07 خرداد 1397

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، کارگاه پژوهشی تکنیک‌های عملی و نظری تاریخ شفاهی، سه‌شنبه هجدهم اردیبهشت 1397 در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی برگزار شد. در این کارگاه، شجاع احمدوند، مجری و فائزه توکلی، مدرس بودند. مباحث این کارگاه، در تکمیل مباحث کارگاه تکنیک‌های نوین در تاریخ شفاهی، از همین مدرس بود.

قضاوت، در تاریخ شفاهی وجود ندارد

فائزه توکلی در کارگاه پژوهشی تکنیک‌های عملی و نظری تاریخ شفاهی گفت: «تاریخ شفاهی عرصه نوینی است که به دوران دیجیتال مربوط است. روزانه سه میلیون صفحه در وب ایجاد می‌شود و به قدری حجم اطلاعات و داده‌ها بالاست که دیگر نمی‌توانیم به شیوه تاریخ‌نگاری کلاسیک، به اسناد و مدارکی که می‌تواند جزو منابع اولیه برای این نوع تاریخ‌نگاری باشد، برسیم. دانشگاه کلمبیا جزو اولین دانشگاه‌هایی بود که فعالیت در حوزه تاریخ شفاهی را به صورت علمی شروع کرد و اکنون هم جزو دانشگاه‌های پایه در این رشته است. پیتر کافمن، مدیر بخش دیجیتال دانشگاه کلمبیا، در سال 2014 گفت که تا سال 2016 به قدری حجم داده‌ها زیاد خواهد شد که فقط برای رؤیت آنها، چیزی حدود هزار برابر عمر نوح زمان نیازمند است، اما حُسن تاریخ شفاهی در این است که چون با صوت و تصویر همراه است، می‌توانیم صوت کسی که در کشور دوری از ما قرار دارد را روی دستگاه‌های دیجیتال‌مان بگیریم. در واقع اختراع تاریخ شفاهی، دقیقاً بعد از اختراع ضبط صوت است.

این حوزه تاریخ‌نگاری از اواسط دهه 60 میلادی فعال می‌شود. در دهه‌های 60 و 70 در حوزه مطالعات تاریخ سیاسی و نیز برای اولین بار در موضوع تاریخ جنگ‌های جهانی اول و دوم، واکاوی علل جنگ‌ها و مصاحبه با کهنه‌سربازان جنگ‌ها، در کشورهای کانادا و آمریکا و قاره اروپا پا می‌گیرد. سپس فایل فشرده تاریخ شفاهی، در زمینه و مدل‌های خاصی که وجود داشته، هم به لحاظ تئوری و هم به لحاظ روش‌های مصاحبه یا مدل‌های سؤالات و روش‌شناسی تحقیق، طرح و بسط داده می‌شود. از اولین طرح‌های تاریخ شفاهی درباره ایران، طرح تاریخ شفاهی هاروارد است. حبیب لاجوردی در دانشگاه هاروارد، با تمام کسانی که بعد از انقلاب از ایران خارج شده بودند، مانند کارگزاران و مسئولان سیاسی و حاکمان دوران رژیم پهلوی مصاحبه کرد. تاریخ شفاهی هاروارد حدود 800 ساعت مصاحبه است که از سال 1361 تا سال 1368 به طول انجامید. طرح دیگری که در اروپا قابل توجه بود، تاریخ احزاب چپ در ایران بود که توسط حمید احمدی انجام شد. این کار در دو مرحله انجام شد و هفت سال طول کشید. این نمونه‌ها را می‌گویم تا بدانید که تاریخ احزاب سیاسی تا چه حد مهم است.

مصاحبه تاریخ شفاهی، یک مصاحبه کاملاً دوسویه و فعال است و این‌گونه نیست که شما ضبط‌تان را روشن کنید و یک سؤال بپرسید و طرف صحبت کند. ما در تاریخ شفاهی، در مورد نخبگان و مطّلعان در اُبژه‌های مورد مطالعه در این حوزه یک اصطلاحی داریم و می‌گوییم که هر کدام از اینها به مثابه یک کتابخانه زنده هستند و اگر از دنیا بروند، این کتابخانه از بین خواهد رفت؛ یعنی تا این حد، تجربه زیستی مهم است. علت ضرورت انجام کار تاریخ شفاهی این است که تاریخ‌نگاری، مربوط به طبقات رسمی و حاکمان بوده است. ما در حوزه تاریخ شفاهی با افراد حاشیه و کنار هم مصاحبه می‌کنیم، به عنوان مثال تاریخ شفاهی کارگران خیلی مهم است؛ در مبارزات انقلاب اسلامی با اعتصاب کارگران شرکت نفت مواجه بودیم. یا تاریخ شفاهی روحانیان که در دوره‌های قبل کنار زده شده بودند و یا تاریخ شفاهی زنان که حتی اسمی هم از آنها در تاریخ‌نگاری نیامده است و دوستان بنا بر علاقه خودشان می‌توانند پروژه‌های مختلف را شروع کنند.

خاصیت ویژه‌ای که تاریخ شفاهی دارد، این است که در آن قضاوت وجود ندارد؛ یعنی شما جلو رفته، مصاحبه انجام می‌دهید و همان را به دوستان و سطوح جامعه انتقال می‌دهید، بنابراین با آن تاریخ‌نگاری رایج که برای یک حادثه مانند مشروطه، فریدون آدمیت، کسروی و ناظم‌الاسلام کرمانی هر کدام یک کتاب نوشته‌اند و برداشت‌های خودشان را طرح کرده‌اند، تفاوت دارد. الان پسامدرن‌ها در تاریخ به این قائل هستند که ما با تاریخ مواجه نیستیم، اینها تاریخ‌نگاری است؛ زیرا گذشته، یک واقعیت بوده که اتفاق افتاده و تمام شده است و آن مورخینی که به آن وقایع نگاه کرده، ثبت و ضبط می‌کنند و روی کاغذ می‌آوردند، با دیدگاه‌های ایدئولوژیک، روش‌شناسی‌ و معرفت‌شناسی‌شان به آن حادثه نگاه کرد‌ه و آن را ثبت و ضبط کرده‌اند؛ بنابراین ما با تاریخ‌نگاری مورخان مواجه هستیم، ولی تاریخ شفاهی، روایت‌هاست و به قولی ما الان با شکوه روایت‌ها مواجه هستیم. شما می‌دانید که در چهار دهه بعد از انقلاب، تحولات ویژه و خاصی در کشور صورت گرفته است، اما نمی‌دانید که کم و کیف آنها چگونه بوده است. ثبت و ضبط تاریخ شفاهی چهار دهه انقلاب اسلامی، در تمام زمینه‌ها بسیار اهمیت دارد. واکاوی بسیاری از معضلاتی که ما بعد از چهار دهه با آنها مواجه هستیم، به این برمی‌گردد که تاریخ شفاهی این دوره را ثبت و ضبط کنیم.»

تفاوت تاریخ شفاهی با سنت شفاهی

مؤلف کتاب «تاریخ شفاهی: مباحث (مبانی) نظری، روش‌شناسی» ادامه داد: «حوزه تاریخ شفاهی، یک حوزه تحقیق کیفی است. ما دو نوع حوزه تحقیق داریم. یک حوزه، تحقیق کمی است که در حوزه علوم اجتماعی با آن مواجه هستیم، ولی در تاریخ شفاهی چون مستقیم با انسان‌ها مواجه هستیم، تحقیق‌مان کاملاً کیفی است، یعنی بر اساس تمایل دوسویه بین مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده ضبط و تولید می‌شود، گفتار بر نوشتار تقدم دارد، تمامی اقشار جامعه که در تحولات تاریخی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی شرکت دارند، در تکمیل داده‌ها به ما کمک می‌کنند و با خلق تصویر و صدای زنده به صورت هم‌زمان، می‌توانیم آنها را در گستره جامعه اطلاعاتی ارائه بدهیم. تاریخ‌نگاری با تاریخ شفاهی بسیار مهم است، زیرا ما شاهدهای‌مان دیگر سکه و مُهر و... نیستند، انسان‌هایی هستند که مستقیماً در تحولات نقش‌آفرینی کردند و کنش‌گر بودند و ما می‌توانیم زوایای جدیدی را با مصاحبه با این انسان‌ها در تفسیر تاریخی و تحولات بگشاییم.

بعضی از افراد می‌گویند ما تاریخ شفاهی داشته‌ایم که همان نقل روایت به روایت بوده است. در واقع آن سنت شفاهی است. باید بین تاریخ شفاهی و سنت شفاهی تفاوت بگذاریم. قرن‌ها این اطلاعات سینه به سینه به روش شفاهی ارائه می‌شده، ولی به صورت سنت شفاهی از آن نام برده می‌شود، اما در دوره تاریخی که با اختراع خط همراه است، یا دوره باستانی ایران و بعد از اسلام می‌بینیم که اطلاعات باز هم به روش سینه به سینه منتقل می‌شده و رواج داشته؛ ما سلسله راویان از صحابه به تابعین و از تابعین به آنها را در دوره حضرت رسول^(ص) داشتیم و یا مورخان مشهوری مانند طبری که کاملاً نقل به روایت می‌گویند، ولی در دوران میانه، این اخبار مورد نقد قرار گرفت که آیا سلسله راویان صحیح هستند یا نه؟ علم رجال و خبر مورد ایراد قرار گرفت. در کشورهای جهان، در دوره معاصر روی طبقات تاریخ اجتماعی تأکید شد، مانند تخت جمشید، آکروپولیس، اهرام ثلاثه مصر، دیوار چین که توسط توده‌های مردم شکل گرفته بود؛ پس ما باید بیاییم و روی آن توده‌ها و طبقات مردم تمرکز کنیم تا ببینیم که نقش‌شان چگونه بوده است. آغاز تاریخ‌نگاری تاریخ شفاهی، با اختراع ضبط صوت همراه و پس از جنگ‌های جهانی اول و دوم بود، زیرا این دو جنگ، مهم‌ترین تحول مخرب در اوج عقلانیت بشر بوده است. باربارا تاکمن کتاب «تاریخ بی‌خردی، از تروا تا ویتنام» را دارد و در آن تأکید می‌کند که تمام سه هزار سال تمدن بشری، با جنگ و خونریزی همراه بوده است. تنها علمی که بشر تا قرن بیستم نتوانسته است آن را تکمیل کند، علم حکومت کردن است. جنگ‌های جهانی یک و دو، عوارض عدیده‌ای داشتند که هم به لحاظ فلسفی، فیلسوف‌های ما را درگیر کردند و هم در واکاوی علل این جنگ، تاریخ‌نگاران را درگیر کردند. فردی به نام آلن نوینز، با استفاده از ضبط صوت، در دانشگاه کلمبیا خاطرات مردمی که سربازان کهنه‌کار جنگ بودند را ‌پرسید. تاریخ شفاهی، تاریخ‌نگاری است که همه می‌توانند وارد عرصه آن شوند و لازم نیست که مورخ باشند، زیرا تاریخ شفاهی، رویکردی بین ‌رشته‌ای دارد و با استفاده از این رویکرد، تمام افراد در رشته‌های مختلف، می‌توانند با این مهارت آشنا شوند.»

جزئیاتی از چگونگی مصاحبه تاریخ شفاهی

توکلی افزود: «نمونه‌گیری در مصاحبه تاریخ شفاهی گاهی هدفمند است که در واقع مصاحبه با افرادی است که بهترین اطلاعات را ارائه می‌دهند. در نمونه‌گیری سهمیه‌ای با تعداد خاصی از افراد مطلع مصاحبه می‌کنید. در نمونه‌گیری شبکه‌ای با گروهی از افراد خاصی که در یک سازمان هستند، مصاحبه می‌کنید و نمونه‌گیری خودبه‌خودی، هنگام مواجه شدن با بعضی از سیاستمدارانی است که ناگهان در یک جلسه با آنها رو‌به‌رو می‌شوید. مراحل میانی و پایانی مصاحبه، ارتباط با افرادی است که می‌دانیم با موضوع پروژه در ارتباط بوده و صحبت با آنها می‌تواند به درک بیشتر موضوع کمک کند؛ در حوزه سیاست، با افراد مطلع در سطح ملی و منطقه‌ای هم مصاحبه انجام شود.

چهار گام اصلی مصاحبه، شامل تدوین سؤالات، آن هم سؤالاتی که باید خلاء دانش موجود را پر کنند، پرداختن به جزئیات، تهیه پیش‌سؤال‌ها که همان سؤالات ساختار یافته‌اند و ترتیب سؤالات هستند. بحث نوع‌شناسی سؤالات مصاحبه بسیار مهم است و خود، بخشی از تکنیک‌هاست؛ این که شما چگونه فرد را وادار به مصاحبه می‌کنید و سؤالاتی که از فرد می‌پرسید، بسته به شرایط فردی و تحصیلاتش، بسیار متفاوت است. یک‌سری از سؤالات رفتاری - تجربی هستند که باعث می‌شوند او را بسنجیم، یعنی در فضاهایی بوده و چه برخوردی داشته است؟ مثلاً در مصاحبه با زندانیان سیاسی از آنها می‌خواهیم تا فعالیت یک روز را در زندان توصیف کنند. در سؤالات ایده‌ای - ارزشی شما می‌خواهید شناختی در مورد عقاید و قضاوت‌هایش پیدا کنید و می‌پرسید که مثلاً نظر شما در مورد فلان موضوع چیست؟ در سؤالات احساسی شما می‌خواهید عواطف مصاحبه‌شونده را در مورد شرایطی که داشته، بدانید و این که چگونه بوده است؟ سؤالات معرفتی در مورد شناخت شما از یک موضوع است و از او می‌خواهید تا کاملاً توضیح دهد. سؤالات حسی برای موقعیت‌های خاصی مثل جبهه است که مثلاً بخواهید شرایطش را در روبه‌‌رو شدن با دشمن و یا احساساتش را در آن زمینه توضیح دهد. سؤالات زمینه‌ای هم همان سؤالات زندگی‌نامه‌ای است که باید در ابتدا پرسیده شوند. سؤالات پیش‌فرضی هم پرسیده می‌شوند تا ببینیم که مصاحبه‌شونده اطلاعاتی در مورد موضوع مورد نظر دارد یا نه؟ سؤالات پیگیر نیز در مورد سؤالات قبلی است که پرسیده‌اید و می‌خواهید مصاحبه‌شونده در موردشان اطلاعاتی بدهد. سؤالات تکی زمانی پرسیده می‌شوند که شما فرصتی را مغتنم می‌شمارید و از مصاحبه‌کننده می‌خواهید تا در مورد فلان موضوع هم توضیح دهد. سؤالات خنثی سؤالاتی هستند که با پرسیدن آنها می‌خواهید فرد ترغیب شود پاسخ دهد، بدون این که احساس کند شما از نظر عقیدتی موضعی دارید.»

این پژوهشگر تاریخ در پایان با اشاره به افرادی که مصاحبه‌های سیاسی خوب و جالبی درباره تاریخ معاصر با شخصیت‌های گوناگون انجام داده‌اند، گفت: «نقد و تحلیل شخصیت مصاحبه‌شونده از طرف مصاحبه‌کننده می‌تواند در فراتحلیل انجام گیرد، زیرا قضاوت در تاریخ شفاهی با مصاحبه‌کننده نیست. ما صحبت‌های هر مصاحبه‌شونده را با خاطرات افرادی که در آن دوران با هم بوده‌اند، به سنجه می‌گذاریم و تطبیق می‌دهیم. حتی اگر شخصی روایت‌های اشتباه هم بگوید، مردم ما گمراه نمی‌شوند، آنها آگاه هستند و تطبیق می‌دهند. حتی اگر مردم تطبیق ندهند، ما حق نداریم زوایای پنهان این تاریخ شفاهی را برای مردم مشخص کنیم. ما اگر بگوییم که مثلاً این خانم در مصاحبه‌اش غلو کرده و به نظرم روایت‌هایش درست نبوده، او در دادگاه از ما شکایت می‌کند و می‌گوید که اگر روایت من درست نبود، برای چه چاپش کردی؟ در واقع تاریخ شفاهی یک رسانه بی‌طرف است.»