تاریخ شفاهی کارگران

دکتر مرتضی نورایی

15 فروردین 1397

در دهه شصت میلادی، آنجا که تاریخ شفاهی گام در روال گذاشت، زنان، کارگران و بی‌سوادان محور اصلی ‌بازسازی گذشته ساکت و جهان‌های گم‌شده نزدیک شدند. نزدیک به سه دهه و از آن پس تا به امروز ‌در مدارج دیگری از اهمیت در عرصه تاریخ شفاهی، این لایه‌های اجتماعی سهم عمده‌ای در کار مورخان ‌شفاهی جامعه صنعتی داشته و دارند.

کارگران ‌ـ ‌صنعتی، کشاورزی و خدماتی‌ـ‌ در هر شکل آن، قشر ‌بی‌سروصدایی بوده‌اند که پایه اقتصاد و تولید جامعه بر دوش آنهاست. بی‌شک دیده شدن آنها در پیکره ‌جامعه دارای منافع بسیار و عین عدالت است. هر برنامه‌ریزی برای هر نوع اقتصادی لاجرم به سازماندهی ‌منطقی، سالم و درست این قشر باز می‌گردد. بنابراین، بازیابی و بازخوانی گذشته پر فراز و نشیب آنها در ‌کارگاه‌ها، کارخانه‌ها، مزارع و بازار می‌تواند در بهینه‌سازی فرایند کار و تولید سهم مؤثری داشته باشد. ‌این قشر هیچ زمانی نه فرصت دست به قلم شدن و نه انگیزه و توان آن را داشته‌اند. حضور مورخان در ‌کنار آنها به عنوان زبان گویای گذشته، می‌تواند در همه حال به رسالت مورخین و وجاهت آنها در عرصه ‌تاریخ اجتماعی بیفزاید.‌

در عرصه کم‌وبیش گسترده تاریخ شفاهی در کشور کمتر کار مسجل و مستقلی در باب این قشر دیده ‌می‌شود. نادیده‌انگاری به معنی نیست، نیست. چرا که این قشر وجهی برای هزینه‌های تحقیق ندارند. آنچه ‌می‌ماند نهاد‌ها و سازمان‌های متولی است. در حرکت موجود شفاهی‌کاران اثر یا دغدغه‌ای در این عرصه ‌دیده نمی‌شود. چه باید کرد؟ این کار جزو اموری است که تلاشگر و پژوهشگر آن نیز مهجور می‌ماند، ‌یعنی مجلسی نیست که مبتکر آن بالا بنشیند و قدرشناسی بشود، وجهی نیست که حداقل هزینه‌های آن را ‌به‌ کار آید. باز چه باید کرد؟

منفعت این کار، بی‌شک در هر سه درجه سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برای صاحبان ‌صنایع، کارفرمایان، نهاد‌های برنامه‌ریز، قانون‌گذاران و... قابل ملاحظه است. ممکن است خارج از دایره ‌تحقیقات اجتماعی برنامه‌های مدوّنی پی‌ریزی شده باشد، اما عینیت کار و کارگری در حیات شهری و ‌روستایی ایرانی با مدل‌های بیرونی نمی‌تواند چنان که باید و شاید ممتع و مؤثر باشد. کار و کارگری طرح ‌ملی است و نیاز به حرکت ملی بویژه در عرصه تاریخ شفاهی دارد؛ امر وزارتخانه‌ای است، حتی ‌شهرداری‌ها سهمی در این راستا باید داشته باشند. در اهمیت طرح این مقوله نیز باید سعی بایسته‌ای از ‌سوی قطب‌های علمی صورت پذیرد. حتی پیشنهاد می‌شود انجمن تاریخ شفاهی نشست سالانه‌ای را ‌اختصاص به این موضوع پراهمیت بدهد.‌

برای طیف وسیع علاقه‌مندان تاریخ شفاهی باید متذکر شد که تاریخ شفاهی کارگران کار دل بوده و ‌حاوی مباحث بسیار متنوع و دلچسبی است. درعین حال از نوعی روش متفاوت در مصاحبه پیروی ‌می‌کند. نوع مصاحبه با این قشر با سایرین تفاوت اساسی دارد. یک‌نواختی امور و تنگی معیشت، فصل ‌خوشی در ذهن آنها نمی‌گذارد. بنابراین زمان‌ها مثل هم هستند و تاریخ‌ها روزشماری برای فرار از وضع ‌حال. از این‌رو در درجه نخست ترجیح با مصاحبه جمعی است که در این راستا در جلسه‌های مصاحبه ‌دسته‌جمعی کارگران، یکدیگر را تصحیح می‌کنند و به زمان و حوادث دقت و معنی می‌دهند. در این ‌صورت مصاحبه‌کنندگان هم به نظر می‌رسد باید در قالب جمعی ـ دو یا سه نفره ـ باشند تا زوایایی ‌مغفولی نماند و سرعت کار هم مناسب گردد. آشکار است که مصاحبه‌گران باید به اصطلاحات کار و ‌کارگری آشنا باشند. همچنین بسته پرسشی باز و بیشتر، پروژه‌های موضوع‌محور توصیه می‌شود.‌[1]