به‌ یاد دکتر حسین اردستانی

از روایت عملیات تا ثبت تاریخ شفاهی فرماندهان

مریم اسدی جعفری

05 فروردین 1397

ششم فروردین 1397 اولین سالگرد درگذشت دکتر حسین اردستانی، رئیس فقید مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس است. وی که از سال 1362 دوشادوش دیگر نیروهای دفتر سیاسی سپاه پاسداران، راوی‌گری در صحنه نبرد و ثبت لحظه به لحظه وقایع جنگ تحمیلی عراق علیه ایران را آغاز کرد، هر سال گام‌های استوارتری برای حفظ و نگهداری اسناد جنگ برداشت. در نهایت، با بهره‌گیری از مدارک و اسناد برجای مانده از راویان جنگ، مجموعه کتاب‌هایی چون «روزشمار جنگ ایران و عراق» را به ثمر رساند و تاریخ شفاهی فرماندهان و همسران آنان را با تکیه بر مطالعه همین گنجینه، منتشر کرد. خبرنگار سایت تاریخ شفاهی ایران به پاس سال‌ها خدمت علمی و پژوهشی دکتر حسین اردستانی، پای صحبت‌‌های محسن رخصت‌طلب، یکی از راویان جنگ و حجر اردستانی، فرزند او نشست. حاصل این گفت‌وگوها را در ادامه می‌خوانید.

700 ساعت مصاحبه تاریخ شفاهی جنگ

محسن رخصت‌طلب، راوی جنگ، محقق و پژوهشگر دفاع مقدس که از دوران جنگ تحمیلی با زنده‌یاد حسین اردستانی همراه بود، درباره او اظهار داشت: «دکتر اردستانی عضو واحدهای رزمی بود و اوایل سال 1362 وارد مجموعه راوی‌گری شد. اولین تجربه راوی‌گری را در عملیات والفجر مقدماتی، در سپاه سوم صاحب‌الزمان^(عج) و لشکر 14 امام حسین^(ع) به دست آورد. بچه‌های اصفهان در جنگ، بسیار متبحر و شجاع و در مسائل راوی‌گری و ثبت و ضبط تاریخ جنگ نیز بسیار سخت‌گیر بودند. به همین دلیل، تمایل زیادی به عوض کردن راوی لشکر نداشتند، اما گاهی مجبور به جابه‌جایی راویان می‌شدیم. وقتی حسین اردستانی راوی لشکر 14 امام حسین^(ع) شد، دوران سختی را گذراند و به همین خاطر از اولین دوره راوی‌گری‌ خود، به عنوان خاطره‌ای تلخ یاد می‌کرد. او سپس به قرارگاه قدس، نزد عزیز جعفری – سرلشکر محمدعلی جعفری - رفت و سپس راوی قرارگاه خاتم شد و راوی‌گری را تا پایان جنگ ادامه داد.»

وی تاکید کرد: «مبارزات انقلابی دکتر حسین اردستانی، با سلسله مطالعاتی در ابعاد اعتقادی- اجتماعی و سیاسی همراه بود. او اراده و تقید خاصی داشت و هیچ‌وقت ندیدیم که حتی در اوقات فراغت، کتاب را زمین بگذارد. همین مطالعات، باعث تسلط ذهنی و ارتقای دانش او شد و تأثیر خود را در راوی‌گری نشان داد و خیلی زود به مسائل جنگ، شیوه‌های تاریخ نگاری و ثبت و ضبط تاریخ جنگ اِشراف پیدا کرد.»

رخصت طلب با اشاره به توانایی‌های خاص دکتر اردستانی در دوران راوی‌گری، او را شخصی مصمم و اهل قلم توصیف کرد و ادامه داد: «یکی از گزارش‌های باقی مانده از زنده‌یاد حسین اردستانی، گزارش عملیات خیبر است که به عنوان راوی‌ در قرارگاه حضور داشته و این گزارش، جزو منابع مستند و مرجع محسوب می‌شود. او در بقیه عملیات‌ها به خصوص در پایان جنگ، باز هم در قرارگاه خاتم فعال بود و گزارش مفصلِ او از عملیات‌های سپاه در شمال غرب کشور نیز از منابع مرجع است. البته به دلیل طبقه‌بندی اسناد، هنوز منتشر نشده و از منابع داخلی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس محسوب می‌شود. ولی در کل، جمع‌بندی خوب و منسجمی نوشته و ارائه داده است.»

این پژوهشگر دفاع مقدس، تاریخ شفاهی را یک موضوع جدید در محافل علمی – پژوهشی ایران ارزیابی کرد و گفت: «شاید سابقه تاریخ شفاهی در ایران به 15 سال هم نرسد. گرچه در گذشته، مصاحبه‌هایی می‌کردند و آثاری تحت عنوان خاطرات به چاپ می‌رساندند، اما بعداً می‌شنیدیم که آثاری با عنوان تاریخ شفاهی جنگ منتشر می‌شوند. وقتی به این منابع مراجعه کردیم، غالب این آثار ضعیف بودند و از شیوه‌های تعریف شده برای تاریخ شفاهی، فاصله داشتند. همچنین بعضاً غلو و بزرگ‌نمایی داشتند و گاهی مسائل جنگ را تحریف کرده بودند و حرف‌ها مستند و ریشه‌دار نبودند. یکی از مهم‌ترین دلایل چنین ضعف‌هایی، این بود که مصاحبه‌کننده تسلط کافی به موضوع نداشت، بنابراین سوالات معمولی می‌پرسد و یک پاسخی می‌گیرد. در اصل، فرد (مصاحبه‌شونده) سوخته می‌شد اما اصل مطلب و کُنه موضوعات استخراج نمی‌شد. از آنجایی که بارها در موضوعات نظامی و غیر نظامی، متوجه ضعف آثار شدیم، مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس به مقوله تاریخ شفاهی جنگ ورود کرد.»

محسن رخصت طلب، در تشریح سیر شکل‌گیری گروه تاریخ شفاهی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس یادآوری کرد: «بیش از یک سال مطالعه و بررسی و برای گروه تاریخ شفاهی دستورالعمل نوشته شد. چرایی‌ها و چارچوبی برای پژوهش، مصاحبه و تدوین متن تدوین شد. جلسات زیادی با اساتیدی همچون مرحوم هادی نخعی و محمد درودیان داشتیم تا به یک روشِ خوب برای شروع کار تاریخ شفاهی برسیم که در نهایت یک شیوه‌نامه، زیر نظر دکتر حسین اردستانی تدوین شد. پروژه‌های تاریخ شفاهی مرکز با مصاحبه زنده‌یاد اردستانی با سردار محسن رضایی آغاز شد و ایشان تاریخ شفاهی جنگ را در مرکز بنیان گذاشت. بیش از 120 جلسه با دکتر رضایی جلسه تاریخ شفاهی برگزار کرد و سپس با سردار صفوی نیز مصاحبه تاریخ شفاهی داشت. همچنین تعدادی از راویان جنگ و کادر برخی یگان‌ها و واحدهای رزمی را برای ضبط تاریخ شفاهی دیگر فرماندهان به کار گرفت. ثمره فعالیت هشت ساله مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس در دوران حیات دکتر حسین اردستانی، ضبط صوتی و تصویری بیش از 700 ساعت مصاحبه تاریخ شفاهی جنگ است. این مصاحبه‌ها با فرماندهان و مسئولان دوران جنگ انجام شده و این روند همچنان ادامه دارد. البته کار تاریخ شفاهی محسن رضایی و سردار صفوی پس از درگذشت دکتر اردستانی، ناتمام ماند و ادامه کار به بنده واگذار شد.»

این راوی دوران دفاع مقدس، درباره وجه تمایز شیوه تاریخ شفاهی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس با دیگر نهادها خاطرنشان کرد: «ما افرادی را برای ثبت تاریخ شفاهی انتخاب می‌کنیم که به موضوع کاملاً مسلط باشند، تجربه حضور در جنگ و راوی‌گری داشته و با آن فرمانده نیز در زمان جنگ زندگی کرده باشند. همچنین مصاحبه‌کننده به منابع جمع‌آوری شده در دوران جنگ مثل اسناد و مدارک، دفترچه راوی و نوارها دسترسی دارد و مصاحبه‌ها را بر اساس مطالعه این اسناد انجام می‌دهد. تلاش می‌کنیم از هر گونه تحریف و بزرگ‌نمایی جلوگیری شود و خلاءهای اطلاعات پیش نیاید.»

وی در پایان، در توصیف زنده‌یاد دکتر اردستانی گفت: «حسین اردستانی با دارا بودن سه عنصر «سابقه مطالعاتی در قبل و بعد از انقلاب»، «سابقه راوی‌گری در سطوح مختلف جنگ» و «تحصیلات آکادمیک در حوزه علوم سیاسی»، شخصیت منحصر به فردی در حوزه پژوهش جنگ بود. وقتی او را از دست دادیم، مطمئن بودیم که بی‌شک جایگزینی برای او نخواهیم داشت.»

نگاهِ روش‌شناختی به تاریخ شفاهی جنگ

حجر اردستانی، پژوهشگر جنگ و فرزند زنده‌یاد دکتر حسین اردستانی، درباره نقش پدر در پیش‌بُرد اهداف مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس گفت: «دکتر اردستانی در طول 10 سال مدیریت مرکز، ساختار پژوهشی آن را دستخوش تحول کرد و گروه‌های روزشمار جنگ، تاریخ شفاهی، مطالعات غیر نظامی، گروه نظامی و مطالعات جامعه‌محور را تشکیل داد.»

وی ادامه داد: «یکی از مهم‌ترین دستاوردهای گروه مطالعات غیر نظامی در دوران مدیریت دکتر اردستانی، استفاده از ظرفیت علمی و آکادمیک کشور در حوزه پژوهش دفاع مقدس بود. در مرکز از ظرفیت دانشگاهی کل کشور به خصوص دانشگاه‌های تراز اول همچون دانشگاه تهران، شهید بهشتی، علامه طباطبایی و تربیت مدرس استفاده شد و در سال‌های اخیر، آثار افرادی همچون دکتر زهرانی و دکتر ابراهیم متقی در مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس به چاپ رسید. همچنین آمار کمی و کیفی انتشار کتاب در گروه روزشمار جنگ، در طول چند سال اخیر، در مقایسه با سابقه مرکز، یا برابری می‌کرد و یا بیشتر بود. این در حالی بود که برای انتخاب کتاب جهت چاپ، گزینش می‌کردیم. گفتنی است که هشت عنوان از آثار مرکز، در تازه‌ترین جشنواره کتاب سال دفاع مقدس که سال 1396 برگزار شد، مورد تقدیر قرار گرفت.»

این محقق دفاع مقدس، با تأکید بر اهمیت حفظ اصول علمی در روند تدوین آثار مرکز اسناد خاطرنشان کرد: «هر پروپوزال در یک کمیسیون از باب روش‌شناسی و در کمیسیونی دیگر، از نظر محتوا مورد بررسی قرار می‌گرفت. سپس برای صلاحیت مجری طرح، نظر می‌دادند و در نهایت، طرح به تصویب می‌رسید.»

پدیدآور مجموعه کتاب «دفاع مقدس در بیانات امام خمینی^(ره)» در ادامه، به تشریح فعالیت‌های گروه ترجمه مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس در دوران مدیریت دکتر اردستانی پرداخت و اظهار داشت: «کتاب‌ها بر اساس ترجمه معکوس، برگردان می‌شدند و حتی چند کتاب نیز به نمایشگاه کتاب مسکو رسید. آثار منتشر شده خارجی درباره جنگ ایران و عراق را به زبان‌های عربی، فرانسوی و انگلیسی ترجمه می‌کردیم تا مورد استفاده خارجی‌ها قرار گیرد.»

حجر اردستانی، رساندن صدای مرکز به خارج از مرزها و در منطقه را مهم‌ترین دغدغه زنده‌یاد دکتر اردستانی برشمرد و گفت: «دکتر اردستانی تلاش کرد تا آثار مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، به خارج از مرزها هم برود. ایشان به واسطه تحصیلات در رشته علوم سیاسی، با منابع دست اول این حوزه آشنا بود. پس همین کتاب‌ها را برای ترجمه برمی‌گزید.»

 وی اضافه کرد: «ثبت تاریخ شفاهی فرماندهان جنگ نیز یکی دیگر از دغدغه‌های دکتر اردستانی بود. به همین دلیل، گروه تاریخ شفاهی را راه‌اندازی کرد. او معتقد بود که شاید فرماندهان جنگ، 10 یا 15 سال دیگر زنده نباشند. پس نگاه ایشان به مقوله تاریخ شفاهی، دیدِ ملی بود و آن را فرصتی تاریخی می‌دانست. به همین دلیل، پروژه تاریخ شفاهی فرماندهان با سرعت و عمق زیاد آغاز شد.»

این پژوهشگر جنگ، به گستره تاریخ شفاهی و امکانات موردنیاز آن اشاره کرد و گفت: «پروژه‌های تاریخ شفاهی، به اندازه یک مرکز نیرو و بودجه نیاز داشت. حتی هماهنگی مصاحبه با فرماندهان نیز بسیار سخت و سنگین بود. با این وجود، با همه توان وارد کار شد و تاکنون یک جلد از تاریخ شفاهی دکتر رضایی و یک جلد از خاطرات سردار صفوی منتشر شده است.»

حجر اردستانی تأکید کرد: «تمایز کتاب‌های تاریخ شفاهی مرکز اسناد، نشأت گرفته از نگاهِ روش‌شناختی دکتر اردستانی، نسبت به تاریخ شفاهی جنگ است. چارچوب و بُعد مفهومی که برای تاریخ شفاهی جنگ تعریف کرده بود، مبتنی بر یک کارِ اسنادی و علمی بود؛ یک تاریخِ وفادار به واقعه. یعنی در مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، به سمتِ بخش‌های احساسی یا خاطره‌گویی جنگ نرفتیم و بیشتر، جهتِ تاریخ نظامی- غیر نظامی و فرماندهی مدنظر بوده است.»

فرزند زنده‌یاد دکتر حسین اردستانی، درباره اهمیت ثبت تاریخ شفاهی جنگ اظهار داشت: «یک‌سری منابع دست اول – شامل نوشتار، منابع صوتی و تصویری - از دوران جنگ داریم که به طور مشخص، در یکی - دو سال اول جنگ، اطلاعات محدودی در این زمینه وجود دارد. چون در آن مقطع، هنوز راوی‌گری آغاز نشده بود. پس ثبت تاریخ شفاهی فرماندهان در پُر کردن آن خلاء بسیار مؤثر خواهد بود.»

حجر اردستانی در پایان گفت: «من به عنوان فرزند دکتر اردستانی می‌گویم که جای خالی ایشان پُر نخواهد شد. ایشان علاوه بر توانِ مدیریتی و علمی، به فضای راوی‌گری و ارتباطات در آن سطح، احاطه داشت. پدرم عمر خود را وقف این موضوع کرد و وجه گمنامی او و مرکز اسناد در حوزه پژوهش جنگ، بسیار بارز بود.»

مطلب مرتبط: تاریخ شفاهی پژوهش‌محور؛ یادگار حسین اردستانی