احکام مسئله‌مندی در تاریخ شفاهی

دکتر مرتضی نورایی

16 اسفند 1396

خواهشمند است این یادداشت به عنوان تذکر تلقی شود. فعلاً بهار تاریخ شفاهی در کشور آغازیده و جای بسی خوشوقتی است که علاقه‌مندان زیادی مشغول این مهم هستند. چه بهتر که کارها پر و پیمانه تحویل شود و بودجه و وقت هدر نرود و کارها سطحی نماند.

■

مبنای تاریخ شفاهی، سؤال‌محوری است. به بیان دیگر، اساس تاریخ شفاهی بر پرسش و پرسش‌گری نهاده شده که شاکله مصاحبه بر آن مبنا شکل می‌گیرد. بنابراین مصاحبه‌گر و مصاحبه‌شونده تا خاتمه کار، سروکار پیوسته‌ای با مضامین پرسشی داشته تا مستخرجاتی از حاصل گفت‌وگوهای پرسش‌مدار به‌دست آید. اینکه در مهندسی مصاحبه، پرسش چگونه در چارچوب مسئله قرار گیرد، هنر مصاحبه‌گر است. در این راستا باید این مفهوم اساسی که پیوسته همه رشته‌های علوم انسانی درگیر آن هستند، تشریح کرد.

سؤال (پرسش) زمانی که ابعاد مختلف یابد (Crystalize، هندسی شود) و از وجوه یا زاوایای گوناگون مورد توجه قرار گیرد، در جایگاه مسئله قرار می‌گیرد. به بیان دیگر، پرسشی که بتواند در چرخش‌های مختلف نیز وجوه متفاوتی یابد، قابلیت چندوجهی یافته، در معرض مسئله قرار می‌گیرد. بی‌شک، اولین پرسش از سؤال این است که آیا «سؤال» موضوعیت (Issue) دارد؟ در این صورت آشکار است که پاسخ‌گویی ممکن است در همه سطوح و ابعاد میسر نباشد، ولی در روند پژوهش، امعان نظر به سایر ابعاد و تمرکز بر یک وجه نشان از بصیرت یا خودآگاهی علمی دارد. چنان‌که در یک تحقیق نیز نمی‌توان به همه جوانب پرسش در قالب مسئله پرداخت؛ اما غفلت از سایر ابعاد می‌تواند هر پاسخی را ناقص و یا ناموجه سازد. پژوهش‌گر ضمن اشاره به وجود و وجوه آنها به مهندسی تمرکز خود بر منظر مورد نظر می‌پردازد.

چرخش سؤال به مسئله هنر مصاحبه‌گر است. در واقع هندسی‌سازی پرسش‌ها و رساندن آنها به مسئله در قالب مسئله‌مندی کاری است که به واقع، شفاهی‌کاران حرفه‌ای در نهایت پروژه را بدان سو مهندسی می‌کنند. بدین صورت این پرسش اساسی در دو طبقه فوق قابل تأمل است: آیا مسئله‌مندی درون‌رشته‌ای است؟ یا میان رشته‌ای؟

 1.وجه درونی: هندسی‌سازی یا سازه هندسی‌انگاری برای پرسش (فضاسازی = شبکه‌انگاری)؛ آیا این سؤال مسئله است؟ در این صورت ابعاد مختلف پرسش در مدار دید قرار گرفته و برای پاسخ به آنها فضاسازی لازم می‌شود. بی‌شک این بدان معنی نیست که پژوهش‌گر همه پرسش‌های برآمده در قالب مسئله را باید پاسخ دهد. پرسش‌ها در این حالت ممکن است بسته به زمان و مکان طرح در مدار توجه پاسخ‌یابی قرار گیرند و گاه پررنگ و گاه کم‌رنگ شوند. اما حضور آنها در معرض دائمی می‌تواند به مبحث جامعیت پاسخ‌ها یاری رساند.

2.وجه بیرونی (پی‌آمد؛ جزیی از کل): جایگاه آن در میان علوم هم‌جوار، در مرزهای همسایگان؛ در این نگرش ساختاری حد توان و ذات این علم و مدخلیت پرسش‌ها مطرح هستند. چنان که در فلسفه تاریخ شفاهی سه نکته اصلی مطرح است: 1. ثبت حولیات وقایع، 2. ثبت مناظر و قرائت‌ها پس از وقایع، 3. پاسخی به گسترش خبر و ضرورت ثبت در جهان بسیار متغیر امروز. بنابراین اساساً تاریخ‌نگاریِ صِرف نیست؛ در مرز تاریخ و زمان حال ایستاده و فراتر از اینها، رابطه وجه بیرونی تعریف می‌شود.

در شاکله مسئله‌مندی، آنچه که مطرح است این است که: وضعیت موضوع در مسیر تحقیق پیوسته با فرضیه‌های جایگزین و یا با پرسش‌های ناقض، روبه‌روست که پیوسته چیستی، چرایی آن در جبهه‌های مختلف محل تفحص می‌شود. به بیان دیگر مسئله‌مندی، مسیری است که در هر مرحله‌ای از پروژه، پرسش یا پرسشه‌ای مطرح می‌شود که پژوهش‌گر باید این مقامات را درک کند. یعنی در کجای مسئله قرار دارد؟ چه پرسشی را پاسخ می‌دهد؟

برای مثال هر مؤسسه یا سازمانی مانند بانک، دانشگاه و یا شرکت ملی نفت خود به عنوان کارفرما در پروژه‌های تاریخ شفاهی، می‌تواند مسئله باشد. در نگرش مسئله‌مندی به‌طور خاص مؤلفه‌های درونی سازمان مربوطه به شکل شبکه‌ای می‌تواند مورد توجه باشد که پژوهش‌گر ممکن است در طراحی پروپوزال به موارد خاصی از آنها که بیشتر مورد نظر کارفرما هست توجه کند. به‌طور عام نیز هر مؤسسه یا سازمانی در پیکره حیات اجتماعی در داد و ستد است و لاجرم در تأثیر و تأثر است. بانک یک مؤسسه مالی است اما با نهاد خانواده، نظام اداری جزئی (بانکداری) و کلی (وزارتخانه‌ای)، برون سازمانی (بازار) و غیره در ارتباط است. گشودن چنین منظری نه به معنی سخت‌نمایی و بزرگ‌نمایی کار پژوهش است، بلکه هر پژوهشی در نگرش اندام‌واره‌ای دارای جایگاهی است که قالب مسئله‌مندی آن برای وجود آن ترسیم ضرورت و اهمیت می‌کند. واِلا چه اهمیتی دارد که تاریخ شفاهی شرکت نفت نوشته شود؟ چنان‌که می‌دانیم، بخش اعظم مدرن شدن کشور به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم تحت تأثیر این شرکت است؛ مهد کودک، کودکستان، پارک، خانه‌های سازمانی و... در تاریخ شفاهی این سازمان چه در قالب فردمحوری چه در قالب موضوع‌محوری نمی‌توان مصاحبه کرد و به مسئله مدرن‌سازی توجه نداشت. این توجهات یعنی مسئله‌مندی.[1]