تأثیر وضعیت روحی بر مصاحبه

حمید قزوینی

11 بهمن 1396

گفت‌وگوی هدف‌مند درباره رویدادهای گذشته و تخلیه ذهنِ راوی می‌تواند بخشی از فشارهای روحی و روانی او که در طول زمان انباشته شده است را کاهش داده و شرایط مناسب‌تری برای او ایجاد کند. حتی در مواردی احساس می‌شود که راوی با گفتن یک‌سِری مطالب، سعی دارد حساب خود را با فرد خاصی صاف کرده و از یک فشار ذهنی و وجدانی خلاص شود و به نوعی آرامش دست یابد.

این وضعیت، یکی از نقاط قوت خاطره‌گویی به شمار می‌آید. دقیقاً به همین دلیل است که برخی روان‌کاوان به گفت‌وگو با مراجعان خود پرداخته و از آنان می‌خواهند تا خاطرات تلخ و شیرین مرتبط با موضوع‌های مختلف که سال‌ها در ذهن‌شان مانده است را بیان کنند.

بسیارند افرادی که هنگام مصاحبه تاریخ شفاهی، دچار انبساط خاطر شده یا به گریه می‌افتند یا دچار هیجانات مختلف می‌شوند. زیرا هنگام مصاحبه، به اعماق ذهن خود رفته و مروری بر غم‌ها و شادی‌ها، شکست‌ها و پیروزی‌ها، بیم‌ها و امیدهایی می‌کنند که سال‌ها با آنها عجین بوده و چه‌بسا در گذشته هیچ‌گاه با کسی درباره آنها سخن نگفته‌اند و اکنون اولین بار است که آ‌نها را بیان می‌کنند.

بارها این جمله را هنگام مصاحبه شنیده‌ایم که راوی می‌گوید: «این مطالب را اولین بار است می‌گویم و نمی‌دانم چرا آنها را برای شما گفتم. در گذشته خیلی‌ها از من خواستند که خاطراتم را بگویم، اما هیچ‌گاه زیر بار آن نرفتم.» در حقیقت، راوی با اعتمادی که به مصاحبه‌گر پیدا می‌کند و اطمینان از این که مطالب گفته شده مورد سوءاستفاده او قرار نخواهد گرفت، به ارائه خاطرات خود می‌پردازد. شاید به همین دلیل است که برخی راویان با مصاحبه‌گر، مأنوس شده و مایل به تداوم این رابطه دوستانه هستند.

در چنین شرایطی، چند سؤال، مطرح می‌شود:

آیا همه مصاحبه‌شوندگان آماده تخلیه ذهنی هستند؟ آیا همه آنها از وضعیت روحی و روانی یکسانی برخوردارند؟ آیا کسی که مصاحبه را پذیرفته، آمادگی بیان همه خاطرات خود را دارد؟

پاسخ همه این پرسش‌ها منفی است و نمی‌توان درباره همه قضاوت یکسان داشت. مصاحبه‌گرِ تاریخ شفاهی باید به این نکته توجه کند که تنوع افراد و موقعیت‌های آنان، نشانه‌ای از تفاوت‌ فکری و فرهنگی آنان است و هر راوی، شرایط روحی و روانی منحصر به خود را دارد. به همین دلیل هنگام مصاحبه نباید منتظر بود تا همه راویان به راحتی ذهن خود را تخلیه کرده و یا از احساسی مشترک درباره موضوعات مورد بحث، برخوردار باشند.

حتی گاهی دیده می‌شود که افراد در برابر پرسش‌ها مقاومت کرده و سعی در کِتمان اطلاعات و مشاهدات خود دارند. این شیوه رفتاری، اگر ناشی از محدودیت‌های سیاسی و امنیتی یا ملاحظات شرعی و اخلاقی نباشد، ممکن است تحت تأثیر برخی فشارهای روحی و روانی انجام شود که راوی به راحتی از زیر بار آنها خارج نخواهد شد. لذا در مواجهه با آنها نباید بی‌محابا رفتار کرد.

 به هر حال، راوی، سال‌های متمادی با خاطرات و محفوظات خود زندگی کرده و این مطالب، بخشی از هویت و خمیرمایه‌ وجودی او شده است و اکنون نباید انتظار داشت که با برخی توجیهات ساده از ابتدای مصاحبه آنها را بیان کرده و از ذهن خود خارج کند.

مصاحبه‌گرِ تاریخ شفاهی باید به وضعیت روحی و روانی راوی توجه کرده و در فرآیندی آرام و تدریجی سعی در تخلیه ذهن او کند. بالطبع هرگونه شتاب‌زدگی، نه‌تنها به نتیجه دلخواه منتهی نخواهد شد که ممکن است راوی را با مشکلات روحی و عصبی جدیدی هم مواجه کند.