تأثیر شرایط زمانه بر مصاحبه تاریخ شفاهی

حمید قزوینی

27 دی 1396

یکی از آسیب‌های خاطره‌نگاری و تاریخ شفاهی، تأثیر حاشیه‌های سیاسی و فرهنگی در طول زمان، بر نگاه و قضاوت راوی درباره افراد و موضوعات مختلف است. این وضعیت، گاه چنان پُررنگ می‌شود که می‌بینیم روایت چند سال قبل با روایتی که جدیداً ضبط شده تفاوت‌های جدی دارد. این وضعیت، بارها در خاطراتی مرتبط با انقلاب اسلامی و دفاع مقدس و یا اشخاص مختلف دیده‌ شده است.

تغییر به‌مثابه نقطه قوت

البته ممکن است بخشی از این تغییر نگاه، ناشی از اطلاعات جدید و تکمیلی پیرامون یک واقعه باشد که امری پسندیده و قابل احترام است. مثلاً فردی قبلا احساس می‌کرده، او تنها مجروحِ فلان حمله تروریستی بوده و اکنون متوجه شده که افراد دیگری هم مجروح شده‌اند. و یا رزمنده‌ای تصور می‌کرده که یگان آنها تنها نیروی بازدارنده در خط مقدم بوده و اکنون متوجه شده که یگان دیگری هم در کنار آنها حضور داشته است. بالطبع چنین تغییر نگاهی نه تنها آسیب نیست که نقطه قوت یک مصاحبه به‌شمار می‌آید.

تغییر به‌مثابه یک آسیب

اگر نگاه راوی متأثر از حوادث زمانه تنظیم شد و براساس آنها به بیان خاطرات پرداخت، از اعتبار روایت او کاسته خواهد شد. بدیهی است در طول زمان و در خلال رخدادهای مختلف، جریان‌های سیاسی و اجتماعی و حتی افراد به دلیل اختلافات شخصی با افت و خیزهایی مواجه می‌شوند که هر یک طرفدارانی دارد، اما هیچ یک از اینها دلیلی برای تغییر روایت تاریخی نخواهد بود. تاریخ شفاهی روایت خالص افراد از رویدادهای گذشته است و نباید تحت تأثیر شرایط سیاسی و اجتماعی تغییر کند.

پیشنهادها

برای کاستن آسیب‌ها این پیشنهادها مطرح می‌شود:

1- در ابتدای مصاحبه، به صورت غیر مستقیم ارزش و اهمیت صداقت و ضرورت نگاه منصفانه به تاریخ، یادآوری شود.

2- مصاحبه‌گر باید از تسلط کافی در موضوع مورد بحث برخوردار باشد.

3- در صورت امکان، محقق از مصاحبه‌های قبلیِ راوی، مطلع شده و آنها را ببیند.

4- از ابتدا به راوی تأکید شود که نگاه و باور او در زمان وقوع رویداد، مورد نیاز است.

5- درصورتی که راوی مایل به بیان نگاه جدید خود است آن را به صورت مشخص و تفکیک شده بیان کند. مثلاً تصریح شود که در گذشته چنین باوری داشتم، اما امروز نظر دیگری دارم.

6- به راوی اطمینان داده شود که خاطراتش بدون اجازه او منتشر نخواهد شد و او نگران حاشیه‌های احتمالی نباشد.

7- با پرسش‌های ریز و ورود به جزئیات، از کلی گویی و کتمان حقایق و یا تغییر آنها ممانعت به عمل آید.

8- در خلال مصاحبه از راوی سؤال شود که این نگاه را در گذشته هم داشتید یا الان به آن رسیدید؟

9- از راوی خواسته شود که صرفاً خاطرات و مشاهدات خود را بیان کرده و از طرح مطالب تحلیلی اجتناب کند.