تدابیری برای انجام مصاحبه‌های کیفی

ترجمه: فاضل شیرزاد

25 دی 1396

چند نکته عمومی

●توقف و تفکر: آیا مصاحبه‌ای که انجام می‌دهید قرار است در طرح تحقیقاتی شما به‌کار آید؟

○ آیا راه‌های متفاوتی برای پاسخ به سؤال تحقیقی شما از طریق بررسی مستند، مشاهدات و روش‌های غیر مداخله‌ای هم وجود دارد؟

○در مورد گرایشات احتمالی و محدودیت‌های مصاحبه آگاه باشید.

●نکته‌ای که در مصاحبه کیفی وجود دارد این است که باید به پاسخ‌دهندگان این اجازه را داد تا روایت خود را با سبک گفتاری خودشان بیان کنند.

●این یک تحقیق نیست! این مقاله راهنما، به عنوان تسریعی در کار شما، مباحث مورد نیاز را برای پوشش دادن‌ [مصاحبه]، پرسیدن سؤال و حوزه‌های مورد بررسی، یادآوری می‌کند. به این ترتیب، این کار باید ساده باشد تا تمرکز اصلی شما بتواند روی مصاحبه‌شونده قرار گیرد. بهتر است راهنمای خود را حفظ کنید!

●برای هر مخاطب چقدر وقت صرف می‌کنید؟ مطابق با شیوه و راهنمای خود آن را تنظیم کنید. (ممکن است برای قضاوت صحیح در مورد طول انجام مصاحبه، به انجام چندین مصاحبه نیاز باشد.)

●یک شیوه جدید (یا بخشی از آن) را قبل از به‌کار بردن آن، بر روی دوستان خود امتحان کنید و بازخورد آنان را ببیند.

آیا شما می‌خواهید مصاحبه‌ را ضبط و پیاده‌سازی کنید؟

مزایا:

●[ضبط و پیاده کردن مصاحبه] کمک می‌کند تا محدودیت‌های طبیعی حافظه و شرح شواهدی که قرار است بر گفته‌های افراد در مصاحبه انجام شود، تصحیح شود.

●این کار اجازه می‌دهد تا بر آنچه افراد می‌گویند بررسی دقیق‌تر انجام شود.

●این کار امکان بررسی‌های مکرر بر پاسخ مصاحبه‌شوندگان را به وجود می‌آورد.

●این کار اطلاعاتی را در دسترس محققین دیگر قرار می‌دهد که می‌توانند تجزیه و تحلیل‌هایی را که محققین اصلی انجام داده‌اند ارزیابی کنند. (یعنی یک تحلیل ثانوی)

●بنابراین، این کار به مقابله با اتهام به این که ممکن است تحلیلی تحت تأثیر ارجحیت یا گرایشات محقق قرار گرفته باشد، کمک می‌کند.

●با توجه به ایده‌های نظری و تدابیر تحلیلی جدید به وجود آمده، به واسطه [ضبط و پیاده سازی مصاحبه] این امکان به وجود می‌آید که اطلاعاتی که به شیوه‌های دیگر، به عنوان مثال توسط یک محقّق اصلی، به دست آمده است، دوباره استفاده شود.

معایب:

●این کار یک دگرگونی متفاوت را در برخورد اجتماعی ناشی از مصاحبه به وجود می‌آورد که ممکن است تجهیزات ضبط مصاحبه را به خاموشی بکشاند.

●پیاده‌سازی [متن مصاحبه] یک فرایند وقت‌گیر است. این نیز به تجهیزات خوب، معمولاً به یک ضبط صوت و میکروفون با کیفیت، حتی در صورت امکان یک ابزار نگارشی [برای پیاده کردن مصاحبه] نیازمند است. همچنین می‌توان گفت که پیاده‌سازی سریعاً منجر به انباشت مقدار زیادی از کاغذ می‌شود.

یک مصاحبه موفّق دارای ویژگی‌های ذیل می‌باشد:

1. قابل درک است: [که] کاملاً با کانون توجه مصاحبه مرتبط است؛ مصاحبه‌های آزمایشی[1] که از این دست مصاحبه‌ها هستند و در مصاحبه تحقیقاتی به‌کار برده می‌شود، می‌توانند نمونه‌های خوبی باشند.

2. سازماندهی شده است: [که] به مصاحبه هدف می‌دهد. با پایانی رضایت‌بخش همراه است؛ از مصاحبه‌شونده سؤال می‌شود که آیا وی سؤالی برای پرسیدن دارد یا خیر.

3. شفاف است: [در مصاحبه] از سؤالات ساده، آسان و کوتاه استفاده می‌شود. از گفتار نامفهوم پرهیز می‌‌شود.

4. ملایم و آرام است: باید به افراد اجازه داد تا [حرف خود را] تمام کنند، به آنان فرصت فکر کردن داده می‌شود؛ و [باید] در مقابل مکث‌ها بردبار بود.

5. حساس و مهم است: با دقت به چیزی که گفته می‌شود و نحوه گفتن آن توجه می‌شود. با مصاحبه‌شونده همدلی برقرار می‌شود.

6. باز است: به سؤالاتی که از نظر مصاحبه‌شونده مهم است، پاسخ داده می‌شود. در مصاحبه انعطاف‌پذیری وجود دارد.

7. هدایت‌کننده است: مفهومی را که مصاحبه‌شونده قصد رساندن و فهماندن آن را دارد، بیابید.

8. انتقادی است: سعی می‌شود با چیزی که [مصاحبه‌شونده] می‌گوید، چالش ایجاد شود؛ مثلاً در رابطه با پاسخ‌های متناقضی که مصاحبه‌شونده می‌دهد.

9. به‌یاد آورنده است: چیزهای که مصاحبه شونده قبلا گفته است در مصاحبه یادآوری می‌شود.

10. تفسیری است: اظهارات مصاحبه‌شونده شفاف‌سازی و بسط داده می‌شود، البته بدون اضافه کردن مفاهیم [جدید] در حرف‌های وی.

11. متعادل است: [گاهی] نیاز است که زیاد صحبت نشود، زیرا ممکن است سبب شود اثرگذ‌اری کمتری بر مصاحبه‌شونده داشته باشد. [گاهی] باید از صحبت کردن کوتاه دوری کرد، زیرا ممکن است منجر به این حس در مصاحبه‌شونده شود که در یک طول و میزان دقیق صحبت نکند.

12. دارای حساسیت اخلاقی است: بعد اخلاقی، مسئله‌ای مهم برای مصاحبه است. باید اطمینان حاصل کنید که آیا موضوع و اهداف تحقیق برای مصاحبه‌شونده مهم است یا خیر. جواب‌های وی باید محرمانه تلقی شود.

مصاحبه به عنوان یک رویارویی فردی

●مهارت‌های اجتماعی در زمینه انتقال فکر، توجه، شوخ‌طبعی (در جایی ‌که مناسب است) و مراعات برای داشتن یک مصاحبه خوب ضروری است.

●هر رفتار قضاوتی، دستپاچگی و عدم آسودگی در مصاحبه فوراً شناسایی می‌شود.

●هرگز سعی نکنید سؤال مصاحبه شونده را پاسخ دهید.

●باید هم‌زمان که در حال ضبط پرسش‌های مورد نیاز خود هستید، به طور کامل با مصاحبه‌شونده ارتباط برقرار کرد.

●از هر شیوه گوش دادن مؤثری که برای شما میسر است، استفاده کنید. برای مثال:

○[لطفاً] دوباره تکرار کنید!

○[لطفاً] بیشتر در موردش صحبت کنید!

○چقدر جالب!

●از سکوت نترسید؛ شما می‌توانید از سکوت برای تشویق و ترغیب مصاحبه‌کننده استفاده کنید تا وی به سؤالات بیندیشد و پاسخ مفصل دهد.

●راهنمای مصاحبه را دنبال نکنید، بلکه [باید] مصاحبه‌شوندگان را دنبال کنید. اطلاعات جدیدی را که مصاحبه کننده مطرح کرده، بدون آن که از روند مصاحبه خارج شوید، پی بگیرید.

●سعی نکنید در مورد زمان فکر کنید، به مصاحبه بپردازید.   

●سؤالات باید ساده باشند. در یک زمان بیش از یک سؤال نپرسید.

●بهترین سؤالات، سؤالاتی هستند که طولانی‌ترین پاسخ ها را از مصاحبه‌شونده‌ها دریافت می‌کنند. سؤالاتی را مطرح نکنید که بتوان با یک کلمه پاسخ داد.

●سؤالاتی را مطرح نکنید که مصاحبه کننده مجبور شود کار تجزیه و تحلیل شما را انجام دهد. این کار شماست [کار او نیست.]

●به‌علاوه، در مورد شایعات و عقاید بعضی از گروه‌های [اجتماعی] سؤال نپرسید. برای مثال «اینجا، افراد در مورد فلان چیز چه فکر می‌کنند»؛ با این نوع سؤالات شما چیزی جالبی به دست نخواهید آورد.

●از پرسیدن سؤالاتی که موجب خجالت است، نترسید! اگر شما نپرسید، [مصاحبه‌کننده‌ها] هم چیزی نخواهند گفت.

انواع سؤال در مصاحبه

●سؤالات مستقیم[2]: «آیا برای شما لبخند زدن به مشتری در هنگام خدمات‌رسانی، آسان است؟ آیا از شیوه‌ای که شما و همسرتان برای نحوه خرج کردن پول انتخاب کرده‌اید راضی هستید؟» بهتر است که برخی از سؤالات در آخر مصاحبه پرسیده شوند تا مسیر مصاحبه را تحت تاثیر قرار ندهند.

●سؤالات غیر مستقیم[3]: «مردم اینجا در مورد شیوه‌هایی که یک مدیر با کارکنان خود رفتار می‌کند، چگونه فکر می‌کنند؟» شاید [مصاحبه‌کننده] به منظور دستیابی به دیدگاه فردی به دنبال این است که بداند آیا این همان چیزی است که او (یعنی مصاحبه‌شونده) نیز احساس می‌کند.»

●سؤالات ساختاری[4]: «اکنون می‌خواهم موضوع دیگری را دنبال کنم.»

●سؤالات تشریحی[5]: [با این نوع سؤالات] مصاحبه‌شونده به منظور شرح و توضیح پاسخ خود تشویق می‌شود: «آیا می‌توانید در مورد آن بیشتر توضیح دهید؟»

●سؤالات کاوشی[6]: پیگیری آنچه که از طریق سؤال مستقیم بیان شده است.

●سؤالات تصریحی[7]: «سپس چه‌کار کردید؟ آن شخص به آنچه شما گفتید چه واکنش نشان داد؟»

●سؤالات تفسیری[8]: «آیا به این معنی است که نقش مدیریتی شما از حالت تشویق دیگران به شکل‌های مدیریتی بیشتری تغییر کرده است؟ آیا عادلانه است بگویم آنچه شما پیشنهاد می‌کنید این است که برای شما مهم نیست که همیشه باید نسبت به مشتریان حالت دوستانه داشته باشید، اما در زمانی که آنها ناراضی هستند یا [به محصولات شما] نیاز دارند، دوستانه برخورد کردن دشوارتر می‌شود؟»

راهنمای گام‌به‌گام در نوشتن سؤالات مصاحبه

1. سؤالات طولانی تحقیقات خود را یاداشت کنید.

2. سؤالاتی را که مرتبط با هر حوزه هست مطرح کنید و آنها را متناسب با انواع مصاحبه شونده‌ها شکل دهید. در اینجا هدف این است [که سؤالات را] در مسیر تجارب و تخصص آنها قرار دهید.

3. زبان مصاحبه را با توجه به پاسخ‌دهنده (مصاحبه با کودک، مصاحبه شغلی و غیره) تنظیم کنید.

4. مراقب باشید که از چه واژه‌هایی [در سؤال خود] استفاده می‌کنید تا سبب شود که مصاحبه‌شوندگان تا جایی که امکان دارد به سؤالات به طور کامل و صادق جواب دهند.

5. برای شنیدن فرایند یک واقعه [از زبان مصاحبه‌شونده] در عوض استفاده از کلمه «چرا» و رسیدن به «توجیهات» رفتاری، از  کلمه پرسشی «چگونه» استفاده کنید.

6. سؤالات پژوهشی[9] را که پاسخ‌های دقیق‌تر و با جزئیات بیشتر برای سؤالات کلیدی حاصل می‌آورند، فراهم کنید. هر چقدر جزئیات بیشتر باشد، بهتر است.

7. مصاحبه را با سؤالی جهت «گرم کردن»[10] مصاحبه، شروع کنید. باید سؤالی بپرسید که پاسخ‌دهندگان بتوانند به آسانی و به‌طور طولانی آن را پاسخ دهند. (البته نه خیلی طولانی) لازم نیست مستقیماً به چیزی که می‌خواهید بپردازید. (اگر چه ممکن گاهی این‌گونه نباشد.) این شکل ایجاد ارتباط اولیه[11] سبب می‌شود که نسبت به همدیگر راحت‌تر باشید. بنابراین راه برای ادامه مصاحبه هموارتر می‌شود.

8. در مورد جریان منطقی مصاحبه فکر کنید. چه موضوعاتی را باید اول شروع کنید؟ چه جریانی [در مصاحبه] کم وبیش «طبیعی» است؟ بعد از انجام چند مصاحبه این جریان عادی و متعادل می‌شود.

9. سؤالات سخت و سؤالاتی که خجالت به همراه دارند باید در زمانی که مصاحبه به پایان خود نزدیک و [ارتباط میان مصاحبه‌کننده و مصاحبه‌شونده قوی‌تر شد] پرسیده شوند.

10. آخرین سؤال باید خاتمه‌ای برای مصاحبه باشد و طوری مصاحبه را تمام کنید که مصاحبه‌کننده از مصاحبت با شما احساس توانمندی و درک کند و از این که با شما به گفت‌وگو نشسته است خرسند باشد.