چه زمانی تدوین متن مصاحبه آغاز می‌شود؟ - 1

حمید قزوینی

14 آذر 1396

یکی از پرسش‌های پیشِ روی فعالان تاریخ شفاهی این است که کار تدوین و تبدیل صدا به متن از چه زمانی شروع می‌شود؟ آیا تدوین، پس از پایان مصاحبه است، یا از ابتدای مصاحبه شروع می‌شود؟

بدون تردید، پاسخ عده‌ای این خواهد بود که با پایان مصاحبه و پیاده شدن فایل صوتی و موافقت راوی، می‌توان نسبت به تنظیم و تدوین اثر اقدام نمود. براین اساس، کار به دو مرحله مستقل از هم یعنی مصاحبه و تدوین تقسیم می‌شود.

در چنین سازوکاری که رواج گسترده‌ای هم دارد و بیشتر مراکز تاریخ پژوهی و مؤسسات انتشاراتی از آن تبعیت می‌کنند، مسئولیت مصاحبه به فردی آشنا با فنون مصاحبه و برخوردار از اطلاعات تاریخی واگذار می‌شود و تنظیم متن به فردی توانمند در نوشتن و مسلط به تدوین سپرده خواهد شد.

مدافعان این نگاه، ضعفِ مصاحبه‌گران در تنظیم و تدوین متن و ناتوانی بیشتر آنان در کارِ نوشتن را مهم‌ترین دلیل رواج این شیوه دانسته و بر ضرورت واگذاری کار به افراد توانمند اصرار دارند. زیرا هرگونه مسامحه در تدوین را موجب از بین رفتن ارزش‌های مصاحبه و تغییر و دگرگونی اهداف آن می‌دانند.

به رغم درستی این نگاه باید تصریح نمود که تدوین نه در پایان مصاحبه که در حقیقت از ابتدای مصاحبه آغاز می‌شود. زیرا سوژه‌یابی، انتخاب موضوع و طرح پرسش‌ها همگی از سوی مصاحبه‌گر برنامه‌ریزی شده و او با رویکردی خاص، اهداف خود را در طول مصاحبه دنبال کرده است. مصاحبه با تدبیر همین فرد هدایت شده و اسناد و ملحقات را با همان اهداف دریافت کرده و حتی به مواردی که نیاز به پاورقی‌ و توضیح تکمیلی دارند هم فکر کرده است. اگر مصاحبه نقطه کانونی و قلب یک اثر در تاریخ شفاهی است، پس نبض آن در اختیار مصاحبه‌گر است و همین فرد است که تلاش می‌کند از میان محفوظاتِ یک راوی، داده‌هایی برای تاریخ دریافت کرده و تصویری از گذشته برای آینده بسازد.

همچنین مصاحبه‌گر از نزدیک حالات و احساسات راوی را در مراحل مختلف دیده و حتی در ایجاد آنها به صورت مستقیم نقش داشته و بیش از هرکس با دغدغه‌های او آشناست.

بالطبع با چنین سابقه‌ای، واگذاریِ کار تدوین به فردی دیگر که در هیچ‌یک از مراحل قبلی حضور نداشته و اطلاعات دقیقی هم از آنها ندارد، چندان منطقی نیست. شاید به همین دلیل است که گاهی راوی و مصاحبه‌گر پس از انتشار یک اثر، ادعا می‌کنند که این کتاب با آنچه ما در نظر داشتیم متفاوت است. چه بسا یک مصاحبه با توالی تاریخی و شخص‌محور انجام شده باشد و تدوین‌گر آن ‌را موضوع‌محور و بدون توالی تاریخی تنظیم کند.

حتی در برخی آثار شاهد حذف بخش‌هایی از مصاحبه، به وسیله تدوین‌گر هستیم که چون آنها را غیرضروری تشخیص داده از کنار آنها گذاشته است. این در حالی است که مصاحبه‌گر همان بخش‌ها را ضروری ‌می‌داند و بر حفظ آنها اصرار دارد.

متأسفانه در بیشتر موارد هر دو نفر (مصاحبه‌گر و تدوین‌کننده) بدون ارتباط و شناخت روشن از اهداف و رویکرد یکدیگر فعالیت می‌کنند و همین وضعیت، موجب بروز مشکلاتی در فرآیند تدوین خواهد شد. در حقیقت این وضعیت، معلول دو نوع نگاه کاملاً جدا و مستقل از هم به یک اثر واحد است.

این بحث را در یادداشت بعدی ادامه خواهیم داد.