نسبت عکس و تاریخ شفاهی

حمید قزوینی

08 آذر 1396

یکی از پرسش‌هایی که گاهی فعالان تاریخ شفاهی با آن مواجه‌اند این است که تا چه اندازه از عکس می‌توان در تدوین نهایی متن استفاده نمود و اساساً بین تاریخ شفاهی و عکس ارتباطی هست یا نه؟ آیا از عکس‌های راوی و تصاویرِ حوادث مرتبط با خاطرات او باید استفاده کرد؟ آیا تصاویر او هنگام ضبط خاطرات را باید ثبت کرد؟

در گذشته مورّخان بیشتر معتقد به استفاده از متن و اسناد مکتوب بودند که با ورود و ترویج تاریخ شفاهی، این نگرش به میزان زیادی تغییر کرد. مثلاً از طریق تاریخ شفاهی اطلاعات و زوایای جدیدی از رویدادهای تاریخی برای پژوهشگران روشن شد که قبلاً از آنها غفلت می‌شد. در ادامه این روند، در دهه‌های اخیر، عکس هم به عنوان یکی از داده‌های تاریخی مورد توجه برخی تاریخ‌نگاران قرار گرفته است. نکته حائز اهمیت این است که یک تصویر می‌تواند داده‌های مختلفی را در اختیار محقق قرار دهد. مثلاً پوشش افراد، معماری ساختمان‌ها و سازه‌های موجود در تصویر، غذاها، حالت افراد و... همگی دارای اهمیت است.

اگر در دوران جدید به مدد انواع وسایل تصویربرداری و گسترش ابزارهای ارتباط جمعی، تصویر نقش مهمی در زندگی مردم و عمومی شدن بسیاری از امور پیدا کرده، طبیعی است که نمی‌توان در تاریخ‌نگاری از آن غفلت کرد.

بدیهی است راوی پیرامون بسیاری از تصاویر خاطراتی دارد که باید آنها را به صورت دقیق و کامل دریافت نمود. چه بسا برخی تصاویر به تحریک حافظه راوی نیز کمک کنند. ضمن آن که برخی تصاویر موجود در آرشیو شخصیِ راویان می‌تواند در نوع خود منحصربه‌فرد باشد و عدم استفاده از آنها یک غفلت بزرگ به شمار آید.

تصاویر فردی و گروهی

معمولاً راویان تصاویری از خود و یا دیگران دارند که مرتبط با بخشی از زندگی و خاطرات آنان است. استفاده از این تصاویر بخشی از گذشته را بازنمایی می‌کند و در تکمیل اطلاعات مرتبط با راوی مؤثر خواهد بود. اما ضروری است این تصاویر را گویاسازی کرده و در مکان مناسب و با معرفی و توضیح کافی در کتاب درج نمود.

تصاویر مکان‌ها

بخش دیگری از تصاویر مربوط به مکان‌هایی است که راوی در آنها حضور یافته و یا اطلاعاتی درباره آنها دارد. استفاده از این تصاویر هم در صورت گویاسازی و درج اطلاعات دقیق می‌تواند بخشی از گذشته را بازنمایی کند.

گویاسازی عکس

ضروری است جزئیات مرتبط با یک عکس دقیقاً از راوی دریافت شود. این که عکس دقیقاً چه زمانی و به وسیله چه کسی گرفته شده، چرا محلی که در آن تصویربرداری شده به این شکل است، چرا افراد در این حالت هستند، حاضران واجد چه ویژگی‌هایی بودند، محل عکس دقیقاً کجاست، آیا ممکن است تصاویر دیگری هم موجود باشد، این مکان همچنان باقیست و پرسش‌های دیگر که هر یک می‌تواند بخشی از قطعات مرتبط با موضوعِ مورد پژوهش را تکمیل کند.

تصویر جدید راوی

باید آخرین تصویر راوی ثبت شده و ضمیمه مصاحبه شود تا مشخص گردد که او در زمان مصاحبه دارای چه وضعیت ظاهری بوده است. حتی برخی مصاحبه‌گران تلاش می‌کنند علاوه بر تصویر راوی، از محل مصاحبه و برخی ویژگی‌های محیطی مرتبط با راوی تصاویری را ثبت کنند تا در صورت ضرورت بتوان در تحلیل مصاحبه و اظهارات راوی و فهم تعلقات او استفاده کرد.