درباره چهارمین کتاب مجموعه «تاریخ‌نگاران و راویان صحنه نبرد»

هم درس، هم جبهه، هم روایت‌گری

محمدعلی فاطمی

08 آذر 1396

کتاب «تاریخ‌نگاران و راویان صحنه نبرد؛ دوره سوم مدرسه مفید؛ راویان شهید: حسین جلایی‌پور، محسن فیض، حمید صالحی» با تحقیق و مصاحبه‌های سمیه حسینی و مرتضی قاضی و نگارش مرتضی قاضی، یکی از آثار منتشر شده‌ توسط مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس در سال 1396 است.

در پیش‌گفتار کتاب آمده است که «در نیمه دوم سال 1360 و پیش از آغاز عملیات طریق‌القدس، مجموعه «راویان جنگ» در دفتر سیاسی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شکل گرفت. دفتر جنگ، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ و مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، عناوین سازمانی این مجموعه از زمان راه اندازی تاکنون بوده است. راویان در طول هشت سال جنگ تحمیلی، به‌رغم کمبود نیرو، امکانات محدود، کاستی‌های ساختاری و سایر دشواری های موجود، هزاران گزارش مستند و مهم از جبهه‌های نبرد، در قالب نوارهای کاست، دفترچه‌های راوی، گزارش‌های عملیات، کالک، نقشه و سند جمع‌آوری، ثبت و ضبط کرده‌اند که این مجموعه [به روایت همین کتاب: بالای یک میلیون برگ گزارش و نزدیک به 50 هزار ساعت نوار کاست] اکنون علاوه بر ماندگار کردن وقایع و جلوگیری از تحریف واقعیت‌های دفاع مقدس، مهم ترین منابع دست اول پژوهشی جنگ عراق و ایران محسوب می‌شود... همین مجموعه کوچک 17 شهید را در جبهه‌های نبرد تقدیم اسلام کرد که در مقایسه با دیگر رده‌ها، درصد بالایی از شهدا را به خود اختصاص داده است. با این همه تا مدت‌ها پس از جنگ، در مورد شهدای تاریخ‌نگار و راوی کار مکتوب و ماندگاری انجام نشد و آنان همچنان ناشناخته باقی مانده بودند تا در سال 1388 گروه مطالعات اجتماعی مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس درصدد تهیه و تدوین بخشی از زندگی این شهدای والامقام برآمد و قرار شد زندگینامه شهدای راوی در قالب مجموعه کتاب‌های «تاریخ نگاران و راویان صحنه نبرد» روایت و منتشر شود. اثر حاضر، چهارمین کتاب از این مجموعه است که علاوه بر روایت زندگی سه تاریخ‌نگار و راوی دفاع مقدس(شهیدان حسین جلایی‌پور، محسن فیض و حمید صالحی) به چگونگی حضور محصلان مدرسه مفید در جبهه‌ها و بویژه در مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ نیز پرداخته است. سه شهید یاد شده از محصلان دوره سوم مدرسه مفید بوده‌اند که در مقاطعی در مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه به عنوان تاریخ‌نگار و راوی دفاع مقدس فعالیت کرده‌اند و با این که عمر روایت‌گری آنها کوتاه بود، اما تلاش‌شان در جمع‌آوری و ثبت اسناد آن دوره در تاریخ دفاع مقدس ماندگار است.»

این کتاب 912 صفحه‌ای شش فصل دارد و هر فصل مصاحبه‌شوندگانی که متناسب با موضوع آن فصل، از مشاهدات خود گفته‌اند؛ فصل اول: مدرسه مفید (بخش اول: راهنمایی مفید، بخش دوم: دبیرستان مفید، بخش سوم: آن روزها، بخش چهارم: جمع رفقا، بخش پنجم: اعزام دانش‌آموزی، بخش ششم: اولین میدان، بخش هفتم: صادق شهید، بخش هشتم: و اما درس)، فصل دوم: دفاع مقدس (بخش اول: هم جبهه، هم درس، بخش دوم: عملیات خیبر، بخش سوم: آقا معلم‌ها، بخش چهارم: عملیات بدر، بخش پنجم: کلوب فتح‌الله غریب، بخش ششم: عملیات والفجر هشت، بخش هفتم: اعزام دانشجویی، بخش هشتم: شهادت حسین، بخش نهم: آن فیلم یادگاری، بخش دهم: آخرین اعزام، بخش یازدهم: بعد از شهادت)، فصل سوم: روایت‌گری، فصل چهارم: شهید حسین جلایی‌پور، فصل پنجم: شهید محسن فیض، فصل ششم: شهید حمید صالحی.

مرتضی قاضی در مقدمه خود بر کتاب، از چگونگی شکل‌گیری این اثر و مصاحبه‌های آن نوشته و درباره روند فصل‌ها چنین توضیح داده است: «فصل اول دوران نوجوانی جمع بچه‌های مدرسه مفید را در هشت بخش روایت می‌کند. فصل دوم به دوران پس از پایان دبیرستان، ورود به دانشگاه و حضور در دفاع مقدس تا زمان شهادت شهدا و حال و هوای بچه های باقی مانده از آن جمع، بعد از شهادت رفقا می‌پردازد. فصل سوم به‌طور ویژه به زمینه‌ها و نحوه ورود سه شهید تاریخ‌نگار و راوی به دفتر مطالعات و تحقیقات جنگ پرداخته است. بخش مهم انتهایی این فصل موضوع «شهید به روایت اسناد» است. روایت این بخش یکی از ابتکاراتی است که برای گویاسازی اسناد، گزارش‌ها و نوارهای صوتی باقی مانده از سه شهید تاریخ‌نگار و راوی به کار بردم و این روش درباره گویاسازی اسناد مکتوب و صوتی تاریخ‌نگاران و راویان دفتر مطالعات و تحقیقات جنگ مورد استفاده قرار گرفته است. روش گویاسازی از این قرار است: از آنجا که در حین کار روایت‌گری سه شهید، کسی کنار آنها نبوده و بنابراین امکان استفاده از روایت راوی اول شخص نبود، بعد از مشورت با مسئولان مرکز تصمیم گرفتم با استفاده از حال و هوا و مطالبی که از لابه‌لای اسناد و نوارهای صوتی باقی‌مانده از شهدا در حین کار روایت‌گری دریافت کردم، یک راوی سوم شخص را برای شرح فعالیت روایت‌گری شهید انتخاب کنم و بدون استفاده از تخیل و داستان‌پردازی تنها به روایت اتفاقاتی بپردازم که برای تاریخ‌نگار و راوی رخ داده است؛ و البته در لابه‌لای این روایت سوم شخص، از متن اصلی دست‌نوشته‌ها و گزارش‌هایی که شهید آن را در دفترچه راوی یادداشت کرده بود، استفاده کردم تا مخاطب با راوی و فضای کاری او همراه شود. این بخش‌ها که دقیقاً خود متن دست نوشته شهید است بدون دست‌خوردگی و با فونت دیگری مشخص شده‌اند. در سه فصل اول، ابتدای هر بخش مقدمه‌ای دارد که مبادی ورودی هر بخش است و مخاطب را با حال و هوای خاطرات آن بخش آشنا می کنند و با کمی دید کلی‌تر، جایگاه آن بخش را نسبت به دیگر بخش‌های کتاب مشخص می‌کند. سه فصل پایانی کتاب نیز روایت زندگی سه شهید به تفکیک و جداگانه است و در هر کدام از آنها روایت‌گران اصلی، برادر و مادر شهید هستند.»

چهارمین کتاب مجموعه «تاریخ‌نگاران و راویان صحنه نبرد» اگرچه با دغدغه معرفی سه راوی شهید شکل گرفته است[1] اما به خاستگاه این راویان هم پرداخته است. این خاستگاه از دو زاویه دیده شده است، اجتماعی که در آخرین سال‌های زندگی از آن برآمدند، یعنی مدرسه مفید و همراهانی که در جمع آنها، این برآمدن، برجسته و تأثیرگذار شده است. بنابراین نیمی از کتاب، این خاستگاه و همراهان را معرفی کرده است. همراهان، هم از خود گفته‌اند و هم از مدرسه و هم از راویان شهید مورد نظر کتاب و هم از دیگر شهیدان و رزمندگان دفاع مقدس مدرسه مفید. عکس‌های کتاب هم به این روایت مکتوب کمک کرده‌اند و مجموعه آنها، روایتی از نسبت یک واحد آموزشی در دهه 1360 را با دفاع مقدس آشکار و شفاف کرده‌اند.

روایت‌های چهارمین کتاب مجموعه «تاریخ‌نگاران و راویان صحنه نبرد» پر تعداد و پر نکته‌اند و حاصل تلاشی که کمتر پژوهشگر و ناشری تن به تولید و انتشار آن می‌دهند، ای کاش در حاشیه این اثر، حداقل، نمایه یا فهرست اعلامی وجود داشت که نمایی از اطلاعات کتاب را ارائه می‌داد و جنبه پژوهشگرانه آن را به رُخ می‌کشید.

مطالب مرتبط:
هویزه برای من یک تغییر بزرگ و یک مرکز آموزش بود
شب شهیدان دبیرستان
بچه‌های مدرسه مفید