مصاحبه بسته و مصاحبه باز

24 آبان 1396

اولین مصاحبه خبری به روش جدید در آوریل 1836 م./ اسفند 1215 ش. در روزنامه نیویورک هرالد به چاپ رسید. مصاحبه‌گر، یکی از روزنامه‌نگاران برجسته آن دوره و مصاحبه‌شونده، فردی بود که جسد مرد مقتولی را کشف کرده بود. در همین دهه بود که روزنامه‌نگاران اروپایی برای گردآوری اطلاعات به منظور ارزیابی رابطه کارگران صنعتی و پایگاه اجتماعی آنان، دست به مصاحبه زدند. این روند در طول نیمه دوم قرن نوزدهم میلادی در عرصه‌های مختلف علوم اجتماعی ادامه یافت.

پس از آن، مصاحبه نرم و سخت در مشاوره‌های روان‌شناسی، روان‌درمانی و درباره رفتارهای جنسی به کار گرفته شد. حیطه بعدی انجام مصاحبه در جهان مدرن، در عرصه مردم‌شناسی بود. کیلبرتو فریره[1] مردم‌شناس آمریکایی، در دهه 1930 م./ 1310 ش. از روش مصاحبه مکتوب (پرسش‌نامه) برای نگارش جلد سوم کتاب تاریخ برزیل استفاده کرد.

در ایران،‌ کاربرد مصاحبه در روزنامه‌نگاری با تأخیری طولانی همراه بوده است. آثاری از مصاحبه را می‌توان در مطبوعات دوره ناصری دید، ولی آنها با شکل مورد نظر از مصاحبه خبری تفاوت دارند. شرح حال 148 نفر در 87 شماره روزنامه شرف، پنجمین روزنامه ایرانی[2] به قلم محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه نشان از نوعی گفت‌وگو میان نویسنده و صاحبان سرگذشت‌ها دارد. پس می‌توان احتمالاً این مطلب را نمایی از نخستین مصاحبه‌های خبری مدرن در ایران به حساب آورد؛ از جمله شرح‌ حالی که از وزیر مختار و ایلچی آمریکا و سابقه خانوادگی او ارائه می‌دهد، حکایت از استخراج اطلاعات از راه مصاحبه دارد. این‌گونه مصاحبه باید از نوع خبری بوده باشد.

انواع مصاحبه

با توجه به هدف و طرح، از هر کسی می‌توان مصاحبه کرد. طرح پرسش‌های هدفمند و ضبط و ثبت دقیق پاسخ‌ها، الفبای هر مصاحبه‌ای است. دستیابی به واقعیت، جمع‌آوری وقایع و اطلاعات از منابع زنده، مطلع کردن، برانگیختن، تشخیص، پژوهش و درمان یا مشورت مهم‌ترین اهداف یک مصاحبه می‌تواند باشد، ولی مصاحبه بخشی از فرایند پژوهش یک نویسنده است و به خودی خود، هدف نیست.

براساس هدف، روش و ساختار، مصاحبه به انواعی تقسیم می‌شود که در عین شباهت، تفاوت‌های بنیادی نیز با یکدیگر دارند. برخی از انواع مصاحبه، برای بعضی از انواع تحقیق یا نوشتن مناسب‌تر است. نوع مصاحبه باید با ماهیت طرح مورد نظر تطبیق داشته باشد. با توجه به روش اجرای مصاحبه می‌توان دو نوع از آن را شناسایی کرد:

مصاحبه منظم[3] (بسته): مصاحبه‌گر از قبل سؤال‌ها و پاسخ‌های مورد نظر را تهیه و تنظیم می‌کند و در زمان مصاحبه آنها را در اختیار مصاحبه‌شوندگان یا آزمودنی‌ها قرار می‌دهد که در این حالت از مصاحبه، تمام آزمودنی‌ها، پرسش‌ها و پاسخ‌های یکسانی را در اختیار دارند. ساختاری بودن، تعامل محدود میان دو طرف، امکان تحلیل آماری داده‌ها، نقش و حالت خنثی برای مصاحبه‌کننده و دخالت نداشتن زمان، مکان و فضا در مصاحبه یا نتایج آن، از ویژگی‌های این نوع مصاحبه است.

مصاحبه‌ آزاد یا غیررسمی[4] (باز): انعطاف فراوانی دارد؛ بدین‌معنی که اگر لازم باشد، مصاحبه‌گر می‌تواند در حین اجرای آن تغییراتی را در موقعیت به وجود آورد. مصاحبه‌گر در این روش از مصاحبه، موقعیتی را فراهم می‌کند که آزمودنی در آن احساس آرامش و راحتی کند و با اطمینان خاطر بتواند صحبت کند. بنابراین، رفتار و گفتار آزمودنی بیشتر طبیعی است و در بیشتر موارد، اطلاعات واقعی‌تری حاصل می‌شود. آزمودنی در این روش به میل و دلخواه خود به هر صورتی که مایل باشد، به سؤال مطرح شده پاسخ می‌دهد و مصاحبه‌گر با استفاده از ویژگی و انعطاف‌پذیری این روش، اگر در حین مصاحبه به نکته‌ای برخورد کند که کشف اطلاعات عمیق و دقیقی در آن‌باره جالب یا ضروری و مهم به نظر برسد، می‌تواند جهت و مسیر مصاحبه را به طرف آن نکته هدایت کند و به ارزیابی و مطالعه دقیق آن بپردازد.

مصاحبه آزاد (عمیق، باز و فشرده) نوعی مصاحبه کیفی است؛ در حالی که مصاحبه منظم، کمّی محسوب می‌شود. مهم‌ترین نکته در روش‌شناسی کیفی تأکید بر دخالت مصاحبه‌گر در مصاحبه‌ها و ایفای نقشی فعال و سازنده به منظور فهم ایده‌ها و دیدگاه‌های مصاحبه‌شونده است. مصاحبه آزاد کاربرد گسترده‌ای در جامعه‌شناسی دارد. استفاده از سؤالات باز، هدایت مصاحبه‌ها، توجه به مسائل زمینه‌ای (معنا، فرایند و زمینه)، تعامل جدی میان دو طرف مصاحبه و برقراری حس اعتماد بین طرفین از ویژگی‌های این نوع مصاحبه هستند. در مقایسه این دو روش، مصاحبه منظم برای جمع‌آوری اطلاعات کمّی، قابل مقایسه و سطحی از آزمودنی‌ها استفاده می‌شود؛ در حالی که مصاحبه آزاد ابزار جمع‌آوری اطلاعات عمیق، کیفی و از تمام جنبه‌های موضوع مورد مصاحبه با استفاده از روشی انعطاف‌پذیر و غیررسمی است.

از سوی دیگر، انواعی از نظرخواهی شفاهی و مصاحبه‌های کیفی نیز وجود دارند که با توجه به ویژگی‌های آنها، در زمینه‌های مختلف کاربرد دارند: مصاحبه نرم در مشاوره‌های روان‌شناسی، روان‌درمانی و تحقیقات اجتماعی؛ مصاحبه سخت درباره رفتارهای جنسی و مصاحبه بی‌طرف در زمینه آگاهی از بازار و تجارت کاربرد دارد.[5]