طراحی، اجرا و ارزشیابی کارگاه تاریخ شفاهی

محمدمهدی عبدالله‌زاده

24 مهر 1396

پیروزی انقلاب اسلامی در کشور ما و با فاصله کمی تحمیل جنگی تمام عیار برای مدت هشت سال سبب شد علاقه‌مندان بسیاری وارد حوزه «تاریخ شفاهی انقلاب و دفاع مقدس» شوند تا بتوانند پاسخگوی قسمتی از نیازهایی ضروری در این بخش باشند. افرادی که وارد این بخش شدند، تعدادی دارای تحصیلات مرتبط با تاریخ بودند و تعدادی هم دارای سابقه تحصیلات دانشگاهی در رشته‌های مرتبط بودند و تعدادی هم هیچ ‌یک از این ویژگی‌ها را نداشتند. مسلم است وجود نیاز و احساس مسئولیت و علاقه‌مندی از سوی دیگر، سبب شد تا افرادی که وظائفی را در حیطه تاریخ شفاهی متقبّل شده و فاقد دانش و تجربه لازم در این زمینه بودند، با کوشش و گاهی خطا، دارای صلاحیت‌های لازم شده و آثاری را نیز خلق کنند.

در این زمینه، برگزاری دوره‌ها، کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی تاریخ شفاهی می‌تواند به گسترش دانش و مهارت افرادی که در این حیطه فعال هستند و به‌روز رسانی دانش و مهارت‌های دست‌اندرکاران کمک کند. کارگاه‌های آموزشی به سبب ویژگی‌هایی مورد استقبال قرار گرفته‌اند. از ویژگی‌های این سبک از آموزش، این است که همه شرکت‌کنندگان در کارگاه فعال هستند و همه از یکدیگر یاد می‌گیرند. همچنین ایجاد ارتباط بین محتوا، موضوع و تجربه‌‌های شرکت‌ کنندگان باعث خواهد شد اعضای کارگاه‌ها خودشان را در آموزش سهیم بدانند.

یک کارگاه آموزشی[1] متشکل از جلسات بحث گروهی است که در آن، مجموعه‌ای از فعالیت‌های آموزشی‌ برای افراد مرتبط با یک رشته خاص طراحی و اجرا می‌شود. هدف این شیوه از آموزش، بررسی دقیق ابعاد یک موضوع و حل مسائل مورد نظر است.

یک کارگاه آموزشی با این هدف طراحی و برگزار می‌شود که محتوای آموزشی مختصر و مفیدی را در مدتی کوتاه آموزش دهد. یکی از ویژگی‌های کارگاه آموزشی این است که در آن مفاهیم نظری با فعالیت‌های عملی همراه می‌شود. بنابراین در کارگاه آموزشی فاصله تئوری و عمل از بین رفته و تئوری مقدمه و زیربنای عمل قرار می‌گیرد.

چنانچه اصول برگزاری این سبک از آموزش رعایت نشود و شرکت کنندگان فقط مستمع باشند و درگیر بحث و انجام فعالیت‌های مناسب نشوند، فقط اسم آن کارگاه خواهد بود و در عمل، آموزش به سبک سخنرانی انجام گرفته است.

گام‌های لازم

برگزاری کارگاه آموزشی دارای سه مرحله طراحی، اجرا و ارزشیابی است. بنابراین اثربخشی هر کارگاه به انجام موفقیت‌آمیز هر مرحله وابسته است. انجام مراحل زیر به برگزاری یک کارگاه اثربخش کمک خواهد کرد:

1 - نخستین قدم برای برنامه‌ریزی هر نوع آموزشی، نیازسنجی است. زیرا نیازهای آموزشی تعیین شده، منتج از هدف‌های آموزشی است. این هدف‌ها باید به صورتی تدوین شوند که بتوان از آنها به عنوان معیارهای ارزشیابی پایان دوره استفاده کرد. همچنین تدوین محتوای کارگاه بر اساس ویژگی‌های فردی و گروهی و نیازهای گروه مخاطب امکان‌پذیر است. میزان آشنایی شرکت کنندگان با موضوع، به طراحان و مجریان برنامه آموزشی کمک می‌کند تا کارگاه آموزشی اثربخش‌تری طراحی و اجرا کنند. در تعیین هدف‌های آموزشی و توسعه منابع انسانی باید به این پرسش‌ها پاسخ دهیم:

الف - چه رفتارهایی را می‌خواهیم در فراگیران ایجاد کنیم؟

ب - این رفتارها در چه شرایطی باید بروز کند؟

ج - معیار و ملاک ما در سنجش میزان این رفتارها چیست؟[2]

2 – عنوان دقیق کارگاه را معین کنیم. عنوان کارگاه، هدف ما از برگزاری آن را مشخص می‌کند. باید بدانیم که شرکت کنندگان در کارگاه هنگام ترکِ آن به چه دانش و مهارت‌های جدیدی دست خواهند یافت. برای مثال یکی از برنامه‌های کارگاه تدوین تاریخ‌شفاهی می‌تواند این باشد که شرکت کنندگان بدانند با تکیه‌کلام‌های راوی چه کنند. عنوان دقیق کارگاه آموزشی برای فراگیران این فرصت را فراهم می‌کند تا آنان بتوانند برای مشکلاتی که در حین کار با آن مواجه هستند، راه‌کارهایی پیدا کنند.

3 - از شرکت کنندگان تعریفی ارائه دهیم. این تعریف باید بیانگر سطح دانش و مهارت آنها در زمینه مورد نظرمان باشد. بر اساس این تعریف است که مربی کارگاه می‌تواند سبک تدریس‌ را برای کارگاه تعریف کند.

4 – سبک آموزش را تعیین کنیم. در یک کارگاه آموزشی با توجه به تنوع اهداف، مربی کارگاه، به تناسب از روش‌های مختلف استفاده خواهد کرد. همچنین استفاده از بحث گروهی در بسیاری از موقعیت‌ها می‌تواند نتایج مثبتی را در پی داشته باشد. در برخی موارد تقسیم افراد شرکت کننده در کارگاه به چند تیم برای این که افراد با توجه به مباحث نظری ارائه شده در جلسات، در گروه‌های چند نفره پیرامون موضوع تبادل نظر کنند، ضروری است. در این صورت از طرف هر تیم یک نفر باید نتایج به دست آمده را در جمع گزارش کند.

5 – زمان هر فعالیت را مشخص کنیم. با اختصاص زمان به فعالیت‌هایی که باید در کارگاه انجام دهیم، در پایان کارگاه، به اهداف مورد نظر رسیده‌ایم و از سوی دیگر با وقت اضافی هم روبه‌رو نشده‌ایم. به عبارت دیگر در مدیریت زمان موفق بوده‌ایم. در اجرای کارگاه باید دقت شود تا برنامه‌ها رأس زمان معین شده شروع شوند. از طرح سوالات غیر مرتبط و حاشیه‌ای جلوگیری گردد و اجرای سخنرانی‌ها و پرسش و پاسخ‌ها، زمان تنفس و پذیرایی به موقع انجام شود. همچنین باید از زمان‌هایی استفاده کنیم که افراد آماده و سرحال باشند؛ برای مثال، بلافاصله بعد از ناهار زمان مناسبی برای فعالیت در کارگاه نیست.

6- وسایل کمک‌آموزشی را مشخص کنیم. مربی کارگاه از این وسایل در موقعیت‌های مناسب بهره خواهد برد. این وسایل ممکن است تعدادی رایانه با لوازم جانبی، تصاویر و اسناد و مدارک و... باشند.

7- محیط مناسب برای کارگاه مهیا کنیم. باید محیطی را در نظر بگیریم که متناسب با موضوع کارگاه و از همه مهم‌تر، امکان کار تیمی برای افراد دوره، در آن فراهم باشد.

8- ارزشیابی از یادگیری در کارگاه باید به‌ صورتی باشد که اجرا و نمره‌‌گذاری آسانی داشته باشد. از سوی دیگر به ‌نحوی باشد که بتوان نتایج آن را در اختیار فراگیران قرار داد.

9- در پایان کارگاه با استفاده از نظرسنجی، از نظر فراگیران در مورد محتوای آموزش داده شده، سبک تدریس، تعامل بین فراگیران و استادان و دیگر موارد مرتبط با کارگاه مطلع شویم تا بتوانیم در موارد مشابه از آن نظرات استفاده کنیم.

ویژگی‌های کارگاه آموزشی

الف- هر کارگاه متشکل از جلسات اصلی با شرکت اعضا و دو سه کار گروه است.

ب- در جلسات اصلی، مدرس مبانی نظری موضوع جلسه را توصیح داده و تشریح می‌کند.

ج- در هر کارگروه که بلافاصله بعد از جلسات اصلی تشکیل می‌شود، اعضای هر گروه درباره موضوع مربوط به خودشان بحث و تبادل نظر می‌کنند و جمع‌بندی را نماینده گروه برای ارائه به شرکت کنندگان دوره یادداشت می‌کند.

د- بعد از پایان زمان جلسات گروه‌ها، نماینده هر گروه جمع‌بندی نظرات گروه خود را در زمان تعیین شده به اطلاع شرکت کنندگان در دوره می‌رساند.

ه- مخاطب محور بودن، تدوین محتوی بر اساس نیازهای شرکت کنندگان، اطلاع از میزان دانش و تجربه فراگیران و جذابیت فعالیت‌های فراگیران از اصول هر کارگاه آموزشی است.

و- زمان‌بندی فعالیت‌های هر کارگاه، حداقل سه ماه جلوتر از تشکیل آن شروع می‌شود تا بتوان با تعیین دقیق زمان و مکان کارگاه و تعیین مخاطبان و نیازهای آموزشی آنان، نسبت به تهیه محتوای آموزشی و آنچه که باید به صورت کتاب، جزوه و نرم‌افزار در اختیار شرکت کنندگان قرار گیرد و ارسال دعوت‌نامه اقدام کرد.

ز- در صورتی که کارگاه آموزشی با توجه به اصول آن تشکیل گردد و شرکت کنندگان به‌طور فعال در مباحث شرکت کنند، کارگاه آموزشی شباهت زیادی به جلسات مشورتی پیدا خواهد کرد.

ح- برای برگزاری جلسات عمومی کارگاه به محیطی نیاز است که دایره‌وار باشد و به تعداد شرکت کنندگان صندلی راحت داشته باشد. این مکان باید دارای سیستم صوتی مناسب برای هر شرکت کننده باشد. در جوار محل جلسات اصلی به مکان‌هایی نیاز است که اعضای هر گروه (8 تا 12 نفر) را در خود جا دهد.

ط- نمونه‌ای از برنامه زمان‌بندی یک کارگاه یک روزه آموزش تدوین تاریخ شفاهی برای سی نفر می‌تواند به شکل زیر باشد: (بدیهی است در صورت بروز هر اتفاق غیر مترقبه، مدرس و مدیر کارگاه تغییرات لازم را در برنامه انجام خواهند داد.)