مصاحبه تاریخ شفاهی و ضرورت‌های آن - 12

چگونگی شروع مصاحبه

حمید قزوینی

14 تیر 1396

شروع خوب و با برنامه، یکی از ضرورت‌های کار مصاحبه است. بی‌راه نیست اگر گفته شود که این مرحله به مثابه خشت اول تا آنجا اهمیت دارد که هرگونه سهل‌انگاری و یا ساده‌نگری و اهمال، موجب کج شدن دیوار و ساخت بنایی سست و غیرمنسجم شده و غیر قابل استفاده خواهد بود.

بدون تردید همراه داشتن فهرستی مکتوب از کارهایی که باید انجام شود، یک اقدام مفید و اطمینان‌بخش است که از فراموشی و یا جابه‌جایی مراحل کار ممانعت به عمل خواهد آورد. همچنین تمرین شروع مصاحبه تا اندازه‌ای در افزایش تسلط و اعتماد به نفس مصاحبه‌گر مؤثر واقع شده و می‌تواند او را بیش از پیش برای ورود به مصاحبه آماده کند.

در بدو ورود به جلسه و پیش از آغاز کار، تلاش برای حذف صداهای مزاحم و انجام اموری مانند خاموش کردن موبایل‌ها، درخواست از اطرافیان برای رعایت سکوت، اطمینان از سلامت تجهیزات، همراه داشتن پرسش‌ها و مرور آنها از جمله مواردی است که هر محقق تاریخ شفاهی باید به آنها توجه کند.

از سوی دیگر ضروری است پیش از شروع مصاحبه، نام راوی، تاریخ، محل مصاحبه، شماره جلسه و زمان مصاحبه با دقت در ابتدای فایل صوتی ضبط شود. بهتر است در پایان نیز مصاحبه‌گر، خاتمه مصاحبه را اعلام کند. این اقدام باید در همه جلسات تکرار شود.

اما نکته حائز اهمیت در این مرحله چگونگی طرح پرسش‌هاست.

الف: مقدمه

معمولاً مقدمه و توضیحات ابتدایی، اهمیت زیادی دارد. باید مراقب بود این مقدمه نتیجه عکس ندهد. چه بسا در مواردی طرح بعضی مطالب به ذهنیت راوی آسیب زده و یا موجب رنجش او شود.

سال‌ها قبل از یک فعال حوزه تاریخ شفاهی شنیدم که درباره تجربه خود در این زمینه می‌گفت: «یک‌بار با تلاش فروان موافقت یکی از رزمندگان هوانیروز ارتش که منشاء خدمات زیادی در جنگ بود را برای مصاحبه جلب کردم. در شروع اولین جلسه با هدف تبرّک، آیه‌ای از قرآن خواندم که به جهاد می‌پرداخت، اما مضمون آن درباره فراریان از جنگ و سرنوشت شومی بود که در انتظارشان است. وقتی این آیه تمام شد، راوی محترم ازمن پرسید: «مناسبت این آیه چیست؟ مگر قرار است ما درباره فراریان از جنگ صحبت کنیم؟ آیا ما از زمره فراریان هستیم؟» تازه فهمیدم که در شروع مصاحبه چه اتفاقی افتاده است.»

ب: پرسش‌های نخست

مصاحبه باید با پرسش‌هایی آغاز شود که حالت بازجویی نداشته و موجب ترس و دلهره راوی نشود. حتی در ابتدای مصاحبه باید از طرح پرسش‌های اصلی نیز اجتناب کرد. زیرا این‌گونه پرسش‌ها باید گام‌به‌گام و پس از ورود تدریجی به موضوعات محوری و با پیش‌زمینه ذهنی که برای راوی ایجاد شده مطرح شوند.

بدون شک اولین پرسش‌ها باید درباره شرح حال راوی باشند تا علاوه بر ثبت اطلاعات اولیه درباره او، بتوان با مرور خاطراتی از دوران کودکی و چگونگی شکل‌گیری شخصیت وی (که معمولاً به یاد ماندنی و شیرین نیز هستند) ضمن ایجاد انگیزه برای ادامه مصاحبه، اطلاعات بیشتری درباره او به دست ‌آید تا در پرسش‌های بعدی قابل استفاده باشند.

مصاحبه تاریخ شفاهی و ضرورت‌های آن – 11  توجیهات پیش از مصاحبه