کتاب‌های «روایت دوم از دفترچه آلبالویی» و «هفت‌سین کاغذی» منتشر شدند

ادامه تدوین تاریخ شفاهی رزمندگان و آزادگان شمال ایران

محمدعلی فاطمی

05 اردیبهشت 1396

واحد فرهنگ و مطالعات پایداری حوزه‌های هنری گیلان و مازندران، دو عنوان کتاب جدید توسط انتشارات سوره مهر عرضه کرده است. این کتاب‌ها چاپ سال 1396 هستند: «تاریخ شفاهی رزمندگان دفاع مقدس 5: روایت دوم از دفترچه آلبالویی؛ خاطرات محمود رنجبر» و «تاریخ شفاهی آزادگان گیلان ـ شهرستان تالش 2: هفت‌سین کاغذی؛ خاطرات شفاهی سیروس بلوریان».

یادداشت‌هایی که خاطره شدند

راوی کتاب «روایت دوم از دفترچه آلبالویی» عضو هیئت علمی دانشگاه گیلان است. این کتاب 234 صفحه‌ای، 21 فصل دارد و سه درآمد بر متن آن که یکی به قلم علیرضا کمری، نویسنده و پژوهشگر دفاع مقدس است. او نوشته است: «از شمار دانشگاهیان جبهه‌دیده و جنگ‌‌رفتگانِ دانشگاهی‌شده تاکنون تعداد اندکی کتاب به قلم آمده یا مجال نشر یافته است. این کتاب از زمرة همین آثار اندک‌شمار محسوب می‌شود که در سبک و سیاق خاطره‌نگاریِ روایی/ شبه‌داستانی ماجراهای دومین عزم و اعزام راوی به جبهه‌های جنگ و حضور در عملیات والفجر هشت را روایت می‌کند.

اساس این خاطره‌گزاره بر یادنوشت/ یادداشت‌های روزانة نویسنده در یک دفتر دویست برگیِ جلد پلاستیکی آلبالویی رنگ متکی است. به مدد همین اهتمام به وقت، یعنی یادنوشت‌های روزانه است که صاحب خاطره دیده‌ها و شنیده‌ها و کرده‌های خود را در این عملیات من البدو الی الختم از دست تطاول فراموشی مصون داشته و محافظت کرده و با رجوع به این یادگاری ارزشمند، تجربیات و خاطرات خود را برای دانشجویانش، فراخور موضوع، بازگو می‌کند. نقل این خاطرات در محیط‌های آموزشی، خاصه آنجا که شنوندگان از دوران جنگ و جبهه تنها تصورات دور و کم‌رنگ دارند، نه‌فقط سبب اغتنام وقت و انتقال آموزه‌های تعلیمی و اخلاقی به مخاطبان می‌شود؛ بلکه می‌تواند در ایجاد ارتباط و پیوستگی بین واقعه‌دیدگان و میان‌سالان دهة نخست انقلاب اسلامی با جوانان امروز و آینده بسیار مؤثر و مفید افتد.

محتوای این کتاب در 21 قسمتِ به هم پیوسته تحریر شده و مندرجات متن مشتمل بر رخدادها و موضوعاتِ متنوع و متعددی است که از شوق صاحب روایت برای کندن از محیط خانه و شهر و پیوستن به جمع رزمندگان آغاز می‌شود و در پی مجروحیت وی و اتمام عملیات و بازگشت به شهر پایان می‌پذیرد. آنچه عمدتاً از چشم مشاهده و گوش استماع نویسنده بر قلم وی جاری شده، بر حال و هوای اهل جبهه و گپ و گفت با دوستان هم‌رزم و چند و چون باور آنان از بودن در جنگ و جبهه تمرکز دارد، جنبه‌های فرهنگی و انسان‌شناختی دفاع مقدس را در نسبت و قیاس با وجوهِ نظامی و سیاسی این رویداد بیشتر و روشن‌تر نشان می‌دهد. توجه به محیط زندگی بومی، اعتنا به نحوة اندیشه و سخن اطرافیان، کنار هم جای دادن کار و تحصیل و حضور خودخواسته و مشتاقانه در جنگ، ثبت و ارائة گفت و واگفت‌های زنده به گویش محلّی، تصویرگری‌ها و لحظه‌پردازی‌های ظریف و دقیق از وقایع و نمایش صحنه‌های خون‌پالا و خشن جنگ در کنار ظرائف و لطائف درک و دریافت رزمندگان، ‌پرهیز از لاپوشانی‌های مُفرط (و خویشتن‌داری‌های محافظه‌کارانه و هوشمندانه) و زبان و نثر سر راست و سالم، متن و محتوای این اثر را خواندنی و باورپذیر می‌کند.

در‌نگانه‌ای لطیف و تأمل‌برانگیز پایان‌بخش این کتاب است که صواب‌تر می‌نماید خواننده خود آن را دریابد، بسا تواند یافت که چگونه خاتمة خوانش یک واقعه در کسوت نوعی روایت می‌تواند سبب بازخوانی‌ها نکته‌ها و نادره‌های نشنیده و ناگفته باشد.»

راوی در یکی از این درآمدها نوشته است که: «اینجانب از پانزده سالگی وارد جنگ شدم...» خواننده در مسیر روایت با او همراه می‌شود؛ از دیارش در شمال کشور تا جبهه‌های جنوب ایران. تا در آنجاست و دغدغه‌ رفتن به جبهه‌های دفاع مقدس را دارد، لهجه دیارش در صفحه‌های کتاب جاری است و برگردان آن در ذیل صفحه‌ها درج می‌شود. بعد در فضایی از آموزش نظامی برای ورود به جبهه‌های جنگ قرار می‌گیرد و بعد هم از جبهه عملیات والفجر هشت سر در می‌آورد. در این جبهه، حمله‌های هوایی و شیمیایی ارتش صدام، اتفاق‌های خاصی در خاطرات محمود رنجبر هستند و حاج حسین بصیر، فرمانده محور عملیاتی در آن زمان و سیف‌الله تبریزی، فرمانده گروهان در آن زمان، آدم‌های خاص مورد نظر راوی در روایت از صحنه‌های نبرد.

اگر هنوز خاطراتی بیان یا نوشته نشده‌اند...

خاطرات کتاب «هفت‌سین کاغذی» را امیر حسین‌پور در گفت‌وگو با سیروس بلوریان شنیده و برای این اثر در 36 فصل و 262 صفحه نوشته است. او توضیح داده که این کتاب حاصل 41 ساعت مصاحبه است.

از یادداشت و مقدمه و اشاره در آغاز کتاب‌ها که بگذریم و این که این اثر، دو نمونه از آنها را دارد، شروع متن اصلی هر کتاب مهم بوده و هست. اندازه این اهمیت، بخصوص در نزد نویسنده باعث می‌شود که برنامه‌ریزی‌هایی داشته باشد. کتاب «هفت‌سین کاغذی» شامل این برنامه‌ریزی شده است. نخستین فصل کتاب، راوی لحظه‌های اسارت سیروس بلوریان است و فصل دوم برمی‌گردد به شب 12 بهمن 1359 و رسیدن راوی به سر‌پل‌ذهاب. از این به بعد، روایت نشان می‌دهد که زمان و مکان برای راوی و نویسنده مهم بوده‌اند، چرا که نام مناطق و تاریخ روزها و حتی ساعت حرکت‌ها و اتفاق‌ها یادآوری می‌شوند.

روایت فصل پنجم در صبح یازدهم اردیبهشت 1360 به پایان می‌رسد، روایت فصل ششم از استخبارات ارتش عراق آغاز می‌شود و روایت فصل هفتم به سال‌های کودکی راوی بازمی‌گردد. در پایان فصل نهم، خواننده می‌رسد به مقطع زمانی بهمن 1359 که راوی پس از گذراندن آموزش نظامی دوران سربازی به سوی کرمانشاه و پادگان ابوذر حرکت می‌کند. این‌ جابه‌جایی‌ها هم در چارچوب همان برنامه‌ریزی نویسنده برای روایت و مهندسی کتاب و به عبارت دیگر متفاوت شدن برای لذت بردن خواننده از مطالعه اثر است.

در فصل دهم، راوی در اردوگاه عنبر ارتش صدام دیده می‌شود، در حالی که اسارت برای او آغاز شده است. از این فصل به بعد،‌ خاطرات اردوگاهی روایت می‌شوند که در آنها فضای اسارت و شیوه‌های مقاومت اسیران در آن فضا توسط راوی بیان شده‌اند. در این روند هم راوی و نویسنده از این که این اتفاق‌ها در چه حدود زمانی بوده‌اند، غافل نیستند. اگرچه برای یک اسیر در اردوگاه‌های ارتش صدام، ثبت زمان وقایع تقریباً غیرممکن بوده، ‌اما یادآوری حدودی زمان آنها، برای تصور بخشیدن به ذهن خواننده در مطالعه خاطرات، تأثیر بسزایی دارد.

درباره متن و خاطرات کتاب «هفت‌سین کاغذی» این نکته را هم باید نوشت که دقت در شیوه دریافت خاطرات و پرداخت آنها باعث شده، سیر ماجراها و کیفیت آنها خواننده را به دنبال خود بکشد.

کمی دقت در خاطرات منتشر شده از آزادگان نشان می‌دهد، به مرور و خودبه‌خود، شباهت‌هایی در میان خاطرات بیان شده آنها شکل گرفته است. این هم طبیعی است، زیرا فضای اردوگاه‌ها و زندگی اسیران در آنها، محدود به مشخصه‌های تقریباً مشترکی بوده است. اما هنر راوی و نویسنده آن است که در پس بارز شدن این شباهت‌ها، اگر هنوز خاطراتی بیان یا نوشته نشده‌اند، تلاش بیشتری را در پیش گیرند تا به ناگفته‌ها و کمتر به یادآمده‌ها برسند. این تلاش در این کتاب مشهود و حاصل آن، خاطراتی است که جدید و تازه به نظر می‌رسند.

ابتکار به خرج داده شده در پایان متن کتاب هم این است که وقایع زندگی راوی از بعد از پایان اسارت و آزادی و بازگشت به میهن، به صورت سال‌شمار آمده است؛ از نخستین آنها که ورود به بازار کار و ازدواج است تا آخرین آنها که دیدار با آیت‌الله سید علی خامنه‌ای، رهبر انقلاب اسلامی است. بعد از این هم آلبوم تصاویر قرار دارد؛ عکس‌هایی از راوی در قبل از اسارت و در ارتفاعات قراویز و سال‌های اسارت در اردوگاه‌های عنبر و موصل یک و...

این کتاب با فهرست اعلام متن آن به پایان می‌رسد؛ این هم از تفاوت‌های این اثر با کتاب‌های دیگر حوزه دفاع مقدس است. اگرچه ضرورت بودن این بخش در هر کتاب را همه قبول دارند، اما انجام آن معمولاً با بود و نبودهایی مواجه می‌شوند که در نهایت به نبود فهرست اعلام منجر می‌شود! امید که تمام کتاب‌های دفاع مقدس به این فهرست مجهز شوند.