مصاحبه تاریخ شفاهی و ضرورت‌های آن- 3

انتخاب موضوع

حمید قزوینی

06 اردیبهشت 1396

انتخاب موضوع، یکی از مهم‌ترین مراحل مصاحبه تاریخ شفاهی است. مصاحبه‌های تاریخ شفاهی یا موضوع‌محورند و یا فردمحور. طبیعی است که برای انتخاب موضوع، باید از دقت زیادی برخوردار بود.

قبلاً گفته شد که مصاحبه‌گر تاریخ شفاهی ضمن روحیه جست‌وجوگری و تحقیق، باید سطح مناسبی از معلومات عمومی و تخصصی را دارا شده و از هرگونه تعصب نسبت به افراد و جریان‌های سیاسی و اجتماعی اجتناب ورزد. همچنین ضروری است ازحافظه و قدرت تمرکز ذهنی مناسب برخوردار بوده و ضریب هوشی مناسبی برای این کار داشته باشد.

در چنین شرایطی، او موظف است، دایره نگاه خود را گسترش داده و توجه خود را به موضوع‌های مشهور محدود نکند. او باید به سراغ سوژه‌هایی برود که تکراری نبوده و اطلاعات جدیدی در اختیار آیندگان قرار می‌دهند. به همین دلیل، محقق تاریخ شفاهی از ابتدا با هدفی مشخص و برآمده از تاریخ و پرسش‌های هدف‌مند که برای آینده مهم است باید موضوع را انتخاب کند.

موضوع‌های کمتر دیده شده

اگر تاریخ شفاهی گونه‌ای دموکراتیک در تاریخ‌نگاری معاصر است؛ بالطبع باید زمینه حضور لایه‌های کمتر دیده شده را بیشتر فراهم آورد.

مثلاً اگر در تاریخ دفاع مقدس بیشتر به تاریخ رزم پرداخته شده، باید به موضوع‌های اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی جنگ تحمیلی عراق علیه ایران هم توجه کرد. مادران و همسران نیروهای نظامی، زنانی که در تأمین اقلام مورد نیاز جبهه‌ها فعالیت داشتند، رانندگانی که به صورت دوره‌ای در مناطق جنگی حضور می‌یافتند، طیف گسترده جهادگرانی که لقب سنگرسازان بی‌سنگر را از امام خمینی^(ره) دریافت کردند، ایستگاه‌های صلواتی، مساجد، استانداری‌های مناطق جنگی و غیرجنگی، دولت، مجلس، تولید و فروش نفت و تأمین امنیت مراکز نفتی، جمع‌آوری کمک‌های مردمی، اعزام نیرو، اقدامات حقوقی و بین‌المللی در حوزه دیپلماسی، تلاش‌های رسانه‌ای و تبلیغاتی (مطبوعات و صدا و سیما و خبرگزاری‌ها)، مبارزه با گروهک‌های محارب، ضد انقلاب و ستون پنجم، تأمین امنیت شهرها پس از بمباران و تهدیدهای دشمن، تأمین نیاز‌های اساسی مردم، چند منظوره کردن صنایع در جهت رفع نیازهای صنعتی جنگ، اقدامات صورت گرفته در پیش‌گیری از آسیب‌های اجتماعی ناشی از جنگ، سینمای دفاع مقدس، اقدامات در جهت جلوگیری از آسیب‌های ناشی از تحریم‌ها، اقدامات انجام شده در خصوص توسعه بخش‌های درمانی کشور، اعزام مجروحان جنگی به خارج از کشور، اقدامات حمایتی از اسرای ایرانی، حمایت ایرانیان مقیم خارج از دفاع مقدس، اسکانِ آوارگان جنگی و تأمین نیازهای آنان، رسیدگی به وضعیت ایثارگران و خانواده آنان و... هم می‌توانند موضوع‌هایی برای پژوهش باشند.

موضوع‌های محلی و منطقه‌ای

موضوع‌های محلی و منطقه‌ای هم زمینه مناسبی برای تاریخ شفاهی است. خرده‌فرهنگ‌ها، آیین‌های محلی، تاریخچه اماکن، هنرهای بومی و موضوع‌هایی از این دست همواره می‌توانند دست‌مایه تاریخ شفاهی باشند. بویژه از آن‌رو که بسیاری از این موضوع‌ها در حال فراموشی هستند و دانشمندان رشته‌های مختلف علمی و علاقه‌مندان به تاریخ و فرهنگ، برای مطالعات خود از منابع چندانی در این زمینه برخوردار نیستند.

رشته‌های علمی

یکی از حوزه‌های مهم برای تاریخ شفاهی، تاریخچه علم و فناوری است. خوشبختانه یکی از ویژگی‌های مهم تاریخ علم و فناوری در ایران، معاصر بودن آن در بسیاری از رشته‌هاست. بسیارند دانشمندان رشته‌های علمی که از چهره‌های ماندگار و سرمایه‌های معنوی جامعه به شمار می‌آیند و در سال‌های پیش و پس از بازنشستگی، آمادگی زیادی برای ثبت و انتقال تجربیات خود به نسل‌های دیگر دارند. بعضی از این افراد، اسناد و یادداشت‌هایی در آرشیو شخصی دارند که هم می‌تواند کار محقق تاریخ شفاهی را آسان‌ کند، هم مکمل خاطرات باشد و پیش از آنکه از بین برود، برای حفظ و بهره‌برداری از آنها چاره‌ای اندیشیده شود.

مشاغل

حرفه‌های مختلف نیز سوژه‌ای مناسب برای تاریخ شفاهی است. بسیارند مشاغل قدیمی که در دهه‌های اخیر به واسطه تغییر در شیوه زندگی و فناوری‌های جدید، رفته‌رفته کاهش یافته و یا از میان رفته‌اند. تاریخ شفاهی قابلیت فراوانی برای حفظ و ثبت این مشاغل دارد که بخشی از میراث فرهنگی و تمدنی ایرانیان به شمار می‌آید. حتی در مواردی می‌توان به سراغ موضوع‌هایی رفت که فعالان آن رشته‌ها دست به ابتکار و خلاقیت‌ زده و مبدع تحول در رشته خود شده‌اند. این اطلاعات، بخشی از تاریخ اقتصاد ملی است که ثبت آنها اهمیت فراوانی دارد.

هنر

هنر از جمله موضوع‌هایی است که گستره‌ای وسیع داشته و پیوندی عمیق با حوزه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی دارد و پرداختن به تاریخچه آن ابعادی دیگر از حیات جامعه را به تصویر می‌کشد.

خانواده‌ و اقوام

یکی از محورهایی که در سال‌های اخیر توجه بسیاری از فعالان تاریخ شفاهی را به خود معطوف کرده، تاریخچه خانواده‌ها و اقوام و طوایف است. نیازی به یادآوری نیست که از گذشته تا امروز نهاد خانواده و در دایره‌ای بزرگ‌تر اقوام و طوایف، از اهمیت زیادی در تربیت و هویت‌یابی و تشکیل و تکوین جوامع برخوردار بوده‌اند و به همین دلیل موضوع‌‌های فراوانی را در این حوزه می‌توان یافت.

نتیجه

 آنچه گفته شد، تنها نمونه‌هایی از موضوع‌های مختلف با هدف ترغیب ذهن بود. بالطبع، محقق تاریخ شفاهی برای انتخاب موضوع، باید نگاهی به وسعت همه جامعه داشته باشد و خود را در دایره موضوع‌های مشهور و تکراری محدود نکند. هنرِ او کشف لایه‌های ناپیداست، نه بازخوانی و تکرار هنر دیگران!

مصاحبه تاریخ شفاهی و ضرورت‌های آن- 1- تاریخ شفاهی، راهی برای تعامل فرهنگی

مصاحبه تاریخ شفاهی و ضرورت‌های آن- 2ویژگی‌های مصاحبه‌گر