برگزاری نشست «ضرورت‌های تدوین تاریخ شفاهی نمایش کودک و نوجوان»

صد سال است تئاتر کودک داریم، اما تاریخ شفاهی آن را نداریم

فائزه ساسانی‌خواه

30 فروردین 1396

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، نشست تخصصی «ضرورت‌های تدوین تاریخ شفاهی نمایش کودک و نوجوان» با حضور اعضای بنیاد نمایش کودک و داوود کیانیان، روز سه‌شنبه 29 فروردین 1396 به همت پژوهشکده اسناد کتابخانه ملی، در سالن پرهام این پژوهشکده برگزار شد. در این نشست هفت نفر از فعالان عرصه کودک و نوجوان سخنرانی کردند.

ثبت تجربه‌های پیشکسوتان

در ابتدای نشست، داوود کیانیان، یکی از پیشکسوتان عرصه تئاتر کودک و نوجوان که مدیریت جلسه را بر عهده داشت، پیرامون دلایل برگزاری این نشست صحبت کرد و ضمن تشکر از حضور اعضای بنیاد نمایش گفت: بنیاد نمایش کودک و نوجوان در سال 1394 به‌طور رسمی توسط پیشکسوت‌های این عرصه تأسیس و گردهمایی مسئولان مرتبط با تئاتر کودک و نوجوان برگزارشد. گردهمایی این مسئولان و همه نهادی‌های فعال در این حوزه با تخصص‌های گوناگون برای اولین بار در ایران اتفاق افتاد و اعلام کردیم ما آمادگی اقدام بنیادین در زمینه اجرای تئاتر کودک و نوجوان را داریم. در سال 1395 سه کتاب نظری در این زمینه منتشر شد. همچنین برای جبار باغچه‌بان، بنیانگذار تئاتر کودک و نوجوان بزرگداشت گرفتیم. یکی دیگر از کارهای ما این بود که توانستیم سرای کاظمی، واقع در منطقه 12 تهران را که خانه‌ای قدیمی و سنتی است و مورد بازدید توریست‌ها قرار می‌گیرد، در اختیار بنیاد کودک و نوجوان قرار دهیم تا در آنجا تئاتر اجرا شود.

این نویسنده فعال در حوزه ادبیات کودک و نوجوان در ادامه به ضرورت برگزاری این نشست اشاره کرد و افزود: ما صد سال است تئاتر کودک داریم، اما در این زمینه تاریخچه شفاهی نداریم. در واقع یک قرن است که تئاتر کودک فعالیت دارد، اما آغازگران آن معرفی نشده‌اند. ما در جشنواره بین‌المللی تئاتر کودک و نوجوان در همدان، از دختر مرحوم جبار باغچه‌بان دعوت کرده بودیم. بیشتر افراد نمی دانستند بنیانگذار تئاتر کودک و نوجوان کیست و مزارش کجاست. با اینکه او یکی از قهرمان‌های ملی ماست.

وی ادامه داد: صد سال است ایرانی‌ها کتاب نظری منتشر کرده، در این زمینه کارهایی ترجمه کرده‌اند، عروسک ساخته‌اند؛ عروسک‌هایی که ملی و بین‌المللی هستند، اما در این زمینه تاریخ شفاهی ندارند. تعدادی از پیشکسوت‌های تئاتر سال گذشته از ما جدا شدند و این برای ما هشدار است. باید از تجربه‌های آنها استفاده و آنها را مکتوب کنیم، اما این فرهنگ در ما شکل نگرفته است. آیا می‌شود گروهی که در حوزه تئاتر کودک و نوجوان فعالیت می‌کنند از گذشته خبر نداشته باشند و کار خوبی ارائه دهند؟ پس ما موظفیم به تاریخ شفاهی در این زمینه اهمیت بدهیم. البته یک اثر ارزشمند تاریخ ادبیات کودکان نوشته شده که موضوع آن گسترده است و در بخشی از آن به تئاتر کودک و نوجوان اشاره شده است.

این مدرس تئاترکودکان و نوجوانان و نمایش خلاق اظهار داشت: امروز ادامه دیروز است و فردا در پیش است و باید به فکر آیندگان بود. تئاتر به طور غیرمستقیم خلاقیت کودک را پرورش می‌دهد و حتی نا‌به‌سامانی کودکان و نوجوانان را درمان می‌کند. ما باید خودمان برای این عرصه مهم کاری کنیم و به تاریخ ادبیات آن طرف آب که فرهنگ‌شان با ما متفاوت است کاری نداشته باشیم. امیدوارم ثبت تجربه‌های پیشکسوت‌های این حوزه تا قبل از اینکه آنها را از دست بدهیم صورت بگیرد. از جمله این پیشکسوتان می‌توان به هنگامه مفید، ثمینه و پروانه باغچه‌بان، مرضیه برومند، حمید جبلی، رضا فیاضی و بهرام شاه محمدلو اشاره کرد.

تئاتر کودک و نوجوان، زاییده عصر مدرن

منصور خلج، دومین سخنران این نشست بود. وی به تاریخچه شکل‌گیری تئاتر کودک و نوجوان در جهان پرداخت و بیان کرد: تئاتر کودک و نوجوان خیلی دیر در ایران و حتی جهان پا گرفت و دستاورد مدرن و جدیدی است. قدمت تئاتر بزرگسال به 2500 سال قبل از میلاد مسیح علیه‌السلام می‌رسد. آثار زیادی از نویسندگان بزرگ در آن دوران موجود است، اما هیچ‌کدام اثری برای کودکان ننوشته‌اند. این سؤال پیش می‌آید چرا در مورد کودکان و نوجوانان ننوشته‌اند؟ واقعیت این است که تئاتر کودک و نوجوان دستاورد مدرنیته است. علم روان‌شناسی متوجه ضمیر کودک و نوجوان می‌شود و تا قبل از آن فکر می‌کردند کودکان از چیزی سر در نمی‌آوردند و چیزی نمی‌فهمند.

این استاد دانشگاه به تاریخچه شکل‌گیری تئاتر کودک و نوجوان در ایران اشاره کرد و افزود: پس از جنگی که در زمان آقامحمدخان قاجار در تفلیس رخ داد و الکساندر گریبایدوف در ایران به قتل رسید ، هیئتی از ایران برای حل و فصل به روسیه رفتند و مدتی آنجا بودند که در خلال برنامه‌های‌شان با تئاترهای روسیه آشنا شدند. میرزا تقی‌خان امیرکبیر و میرزا آقا تبریزی هم در این گروه حضور داشتند. بعد از بازگشت از سفر، میرزا آقا تبریزی تحت تاثیر نمایشنامه‌های روسی نمایشنامه می‌نویسد و بعد نخستین هنرجویان به خارج از کشور اعزام می‌شوند. با تئاتر، به‌خصوص تئاتر فرانسه و آثار مولیر و شکسپیر آشنا می‌شوند، اما توجه به تئاتر کودک مدت‌های طولانی بعد از آن شکل می‌گیرد. زمانی که پدیده شهرنشینی رخ می‌دهد، طبقه متوسط زاییده می‌شود، مکتب‌خانه‌ها تعطیل و مدارس شکل می‌گیرند و توجه به کودک و نوجوان از اینجا آغاز می‌شود.

جبار باغچه‌بان در این زمینه یکی از اولین پیشگامان است. او در ایروان زندگی می‌کند و بعدها به ایران مهاجرت و در شهر مرند مدرسه‌ای دایر می‌کند و اولین نمایشنامه را در آنجا به صحنه می‌برد. او انسان بسیار خلاقی است، یک معلم صاحب سبک و نمایشنامه‌نویس تواناست و آثارش هنوز قابل استناد است. از جمله آثارش می‌توان به مجادله دو پری، ترب، خور خور، جمشید و شاپور اشاره کرد. همسرش، صفیه بابایی هم در طراحی لباس و آهنگ‌سازی به او کمک می‌کند. باغچه‌بان بعدها مدرسه‌ای برای کودکان ناشنوا راه اندازی می‌کند.

ابوالقاسم جنتی عطایی بعد از باغچه‌بان وارد این عرصه می‌شود و کتاب نمایش در مدارس را می‌نویسد. او معتقد است تئاتر برای کودکان مثل غذا اهمیت دارد. بیژن مفید، پیشکسوت بعدی است که زبان و ادبیات انگلیسی خوانده بود. آتلیه درست می‌کند و اولین نمایشنامه به نام شهر قصه را می‌نویسد و بعد از مدتی چند نمایشنامه از جمله شاپرک خانم، نسخه جدیدی از ترب و کوتی موتی را می‌نویسد. بعدها جذب کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان می‌شود و فعالیتش را در آنجا ادامه می‌دهد.

تاریخ شفاهی تئاتر دانش‌آموزی

سومین سخنران این نشست دکتر یدالله وفاداری بود. وی تاریخچه تئاتر دانش‌آموزی را بیان کرد و گفت: تئاتر دانش‌آموزی بعد از فعالیت‌هایی که جبار باغچه‌بان در مدرسه احمدیه مرند شروع کرد، ادامه پیدا نکرد. البته به صورت پراکنده کارهایی انجام شد، اما این‌طور نبود که متولی و فرم و شکل درستی داشته و مستمر باشد. اکنون هم جشنواره‌هایی که برپا می‌شود تکراری است. البته سال‌های 1368 و 1369 در نیشابور جشنواره‌ای برگزار شد که اساتید دعوت شدند. کارها خیلی برجسته بود و اساتید تحت تأثیر این کارها قرار گرفتند.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: در سال 1336 وزیر فرهنگ وقت به ابوالقاسم جنتی عطایی دستور می‌دهد کتاب نمایشنامه‌ای برای کودکان بنویسد که منابع او از شاهنامه، آثار سعدی و نویسندگان خارجی است. در سال 1368 مدیر فرهنگی معاون آموزش و پرورش اصرار می‌کند برای دانش‌آموزان نمایشنامه نوشته شود. ده نمایشنامه مختص آنها نوشته می‌شود؛ من دیگه به مدرسه برنمی‌گردم، الهام و درس معلم از این جمله است. دوباره این عرصه با وقفه روبه‌رو می‌شود. سال 1374 کارهای خوبی منتشر می‌شود. هم‌زمان بنیاد شهید انقلاب اسلامی هم با رویکرد خودش در این زمینه آثاری منتشر می‌کند. 

وی در پایان خاطرنشان کرد: دو سه سالی است براساس پرسش مهری که توسط رؤسای جمهور مطرح می‌شود معلمان نمایشنامه‌های خوبی می‌نویسند. شش بسته انتشاراتی منادی تربیت به نام‌های سروش صحنه یک، سروش صحنه دو و... از آن درآمده است. البته تئاتر دانش‌آموزی ادامه پیدا نکرد تا تجربیاتش به نسل‌های بعدی منتقل شود.

دوره‌ای از تئاتر کودک و نوجوان

مسلم قاسمی، بازیگر، کارگردان، مترجم و مربی در عرصه تئاتر کودک و نوجوان چهارمین سخنران این نشست بود. قاسمی سخنانش را با اشاره به دهه‌های 1350 و 1340 آغاز کرد و گفت: در این دوره اشعار تک بعدی جایش را به جریان‌های دیگر داد و مکتب‌خانه جایش را به آموزش و پرورش برگرفته از مدارس فرنگ داد. بعدها کتابخانه‌هایی در شهرستان‌ها افتتاح می‌شود و روزنامه‌نگاری، فیلم‌سازی، تئاتر، خط و نقاشی رشد می‌کند. زمینه تئاتر در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود. دان لافون از بیژن مفید، غلام‌حسین ساعدی و بهرام بیضایی دعوت کرد تا نمایشنامه بنویسند و نمایشنامه‌های خورشید خانم آفتاب کن، ترب، کوتی موتی نوشته می‌شود.

وی افزود: نیاز به گروهی نوجوان احساس شد. ما جذب شدیم و در کنار این افراد شروع به کار کردیم و بعد وارد کارهای حرفه‌ای شدیم و با گروه‌های حرفه‌ای و غیر حرفه‌ای کار کردیم. بردن تئاتر به قلب روستاهای کشور با تریلی سیّار از جمله برنامه‌ها بود و در کنار آن جای خالی نمایشنامه عروسکی احساس شد. حادثه‌ای در شهر عروسک‌ها، اولین کار عروسک نمایشی است. دانشجویانی از سراسر کشور انتخاب کردند و به آنها آموزش دادند که هم به خانواده‌های‌شان سرمی‌زدند و هم برای کودکان در آن شهرها کلاس برگزار می‌کردند.

تئاتر در تلویزیون

عباس جهانگیریان، پنجمین سخنران این نشست بود. وی در ابتدا به تاریخ تلویزیون در ایران اشاره کرد و گفت: تلویزیون ایران در مهر 1337 آغاز به کار کرد. این شبکه از پرداخت مالیات معاف بود. در آغاز برنامه‌هایش خارجی بود، ولی کم کم با تولید تئاتر تغییر کرد. شش گروه تئاتری شکل گرفت که بانی آن عباس جوانمرد بود. از جمله کسانی که در این گروه‌های تئاتری حضور داشتند می‌توان به جعفر والی و عزت‌الله انتظامی اشاره کرد.

این نویسنده و پژوهشگر افزود: اولین تئاتری که پخش می‌شود ترجمه شاهین سرکیسیان و به کارگردانی عباس جوانمرد است. کم‌کم تلویزیون به نمایشنامه‌های لاله‌زاری هم سرک می‌کشد. چند سال بعد حمید سمندریان و تعداد دیگری هم به این مجموعه اضافه شدند. این نمایشنامه‌ها ضبط نمی‌شد و زنده روی آنتن می‌رفت، بنابراین آرشیوی از آنها وجود ندارد. آن زمان تلویزیون دو شبکه داشت و مخاطب شبکه یک عام بود. در مدت بیست سال تا وقوع انقلاب، پنجاه تئاتر پخش شد.

نویسنده نمایشنامه‌ یادگار جم بیان کرد: رضا بابک در عرصه‌های مختلف با نمایشنامه‌هایی مانند پنبه دانه، باران باران و کوتی موتی، پرکارترین فرد در عرصه تئاتر کودک و نوجوان شناخته شده است. از دیگر کسانی که در این عرصه فعالیت کردند می‌توان به ایرج طهماسب با «کلاه قرمزی و پسرخاله»، «النگ و دولنگ» و کامبیز صمیمی با «السون و ولسون» و ابوالفضل رازانی با «کار و اندیشه» اشاره کرد.

نویسنده نمایشنامه دفترچه مشکل‌گشا و خواب دخترها چپ نیست، افزود: تئاترهای نمایشی دو گونه هستند، یکی توسط تلویزیون ساخته می‌شود و دیگری در صحنه و با سه دوربین ضبط می‌شود. نیمی از اینها در خود دو شبکه تولید شد و نیمی را در تالارها ضبط کردند. این در دهه‌های 1360 و 1370 میلادی هم بود. اکنون بهترین تئاترها در سالن‌های تهران اجرا می‌شود و دیگران از تماشای آن محرومند. اگر این تئاترها ضبط و از تلویزیون پخش شود حتی روستاییان روستاهای دور هم می‌توانند آنها را ببینند و آمار تماشای تئاتر خیلی بالا می‌رود و بار آموزشی خوبی دارد.

جهانگیریان در پایان تأکید کرد: خیلی از منابع ما خارجی است و ما ایرانی‌ها باید تاریخ شفاهی سرزمین خود را در تمام قلمروهای صنعنی، پزشکی و... بنویسیم و نگذاریم فراموش شود.

تاریخ شفاهی تئاتر کودک و نوجوان در قبل و بعد از انقلاب

منوچهر اکبرلو، نمایشنامه‌نویس، پژوهشگر و فعال در حوزه تئاتر کودک و نوجوان، ششمین سخنران این نشست بود. وی تئاترهای قبل و بعد از انقلاب را مرور کرد و گفت: قبل از انقلاب دارالفنون در این زمینه تئاتر کار کرده است. سازمان ملی پیش‌آهنگی یکی از فعالیت‌هایش تئاتر بود و نشریات مختلف آموزشی داشت. این سازمان تا سال 1358 فعال بود، اما در اسفند ماه همان سال منحل شد و زیر نظر کانون فرهنگی آموزش و پرورش رفت. کانون‌های میدان راه‌آهن، شوش، شریعتی (روبه‌روی حسینیه ارشاد) زیر نظر آموزش و پرورش هستند. سازمان شیر و خورشید یکی دیگر از این سازمان‌های فعال در زمینه تئاتر بود که در بیشتر شهرها سالن نمایش داشت. الان شهرداری در این زمینه فعال است. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی شیر و خورشید به هلال‌احمر تبدیل شد. البته فعالیت فرهنگی هنری به معنای تئاتر ندارد، ولی در سالن هلال‌احمر تئاتر اجرا می‌شود و از جمله آنها تئاتر کودک و نوجوان است. یکی دیگر از نهادها هنرستان‌های فنّی و حرفه‌ای بودند. هنرستان شهید بهشتی کنونی، اولین هنرستان است.

وی ادامه داد: صدا و سیما هم برای تأمین فعالیت‌هایش نمایش دارد. بسیج دانش‌آموزی زیر نظر سپاه برای جذب جوانان به جبهه و بعد فعالیت فرهنگی تا حدودی در این زمینه کار کرده است. امور فرهنگی که اسم دیگر آن معاون پرورشی است از دیگر نهادهای فعال است. دوره‌های ضمن خدمت برای معلم‌های ابتدایی و پیش دبستانی از دیگر فعالیت‌های صورت گرفته برای فعالیت در این عرصه است و تئاتر دانش‌آموزی هنوز هم یکی از فعالیت‌های جدی است. حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی نیز یکی دیگر از نهادهای فعال در عرصه تئاتر است و بخش تئاتر کودک را به صورت مستقل فعال کرده است. از جشنواره‌ها هم جشنواره بین‌المللی همدان فعال است.

اکبرلو خاطرنشان کرد: آخرین بخش فعالیت ارتباط آزاد با جهان است که تا هفت، هشت سال قبل از طریق وزارت ارشاد یا تا حدودی از طریق کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان بود، اما الان فضا بازتر شده است.

تاریخ شفاهی نمایشنامه‌نویسی و آثار پژوهشی نمایش

هفتمین و آخرین سخنران این نشست حسین فدایی‌حسین، کارگردان و پژوهشگر در عرصه تئاتر بود. وی گفت: شروع کتاب تئاتر کودک در سال 1307 توسط جبار باغچه‌بان بود. نود سال از عمر انتشار کتاب در زمینه تئاتر کودک و نوجوان می‌گذرد. کتاب‌ها را می‌شود به دسته‌های مختلف تقسیم کرد: نمایشنامه و پژوهشی یا مکتوبات علمی که شامل آثار آموزشی و پژوهشی می‌شود. حدود 390 عنوان کتاب در زمینه تئاتر کودک و نوجوان داریم که 340 عنوان آن نمایشنامه است. 88% نمایشنامه و بقیه، پژوهشی و آموزشی است. در طی این نود سال، شصت سال کار پژوهشی نداشتیم و کار پژوهشی از سی سال پیش به این طرف است. این نسبت، هرچه جلوتر می‌آییم نسبت به نمایشنامه بیشتر می‌شود. اولین کتاب تألیفی در حوزه کودک، کتاب داوود کیانیان است. در این کتاب نظریه ارائه می‌شود و نویسنده تئاتر را امری فطری برای کودکان و به‌طور کلی انسان‌ها معرفی می‌کند.

این پژوهشگر به تقسیم دیگری در زمینه تئاتر کودک و نوجوان پرداخت و اظهار داشت: یکی تئاتر برای کودک و نوجوان است که مخاطب آن کودکان و نوجوانان هستند و باغچه‌بان در این دسته کار می‌کرده و دیگری، تئاتر با کودک و نوجوان که از هنرمندان حرفه‌ای استفاده می‌شده و تئاتر درباره کودکان بوده است.

فدایی‌حسین به دسته‌بندی دیگری در زمینه آثار منتشر شده در این حوزه اشاره و تصریح کرد: دسته‌بندی دیگر مربوط به آثار تألیفی و ترجمه است. 80% آثار تالیفی و 20% ترجمه است. از 340 عنوان، 30 عنوان آن ترجمه است. از مجموعه 50 عنوان کتاب آموزشی و پژوهشی 22 عنوان ترجمه و 28 عنوان تالیف و 125 عنوان از 340 اثر موجود، مجموعه نمایشنامه است.

وی سپس از ناشران فعال در این عرصه نام برد و افزود: ناشری که در زمینه نمایشنامه و پژوهش کار کرده، انتشارات سوره مهر است که 63 عنوان کتاب دارد و 30 عنوان آن را یک نویسنده نوشته و یک مجموعه است. از 63 اثر سوره مهر، 98% آن نمایشنامه و 2% آن پژوهشی است. ناشر دیگر انتشارات نمایش است که 50 اثر در این زمینه دارد. انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در زمینه پژوهشی کمتر کار کرده و انتشارات مدرسه 25 اثر دارد که 98% آن پژوهشی است.

وی در پایان به سال‌شمار انتشار کتاب‌ها اشاره و خاطرنشان کرد: از سال 1300 تا دهه 1350، 25 اثر منتشر می‌شود. در دهه 1360 شاهد تولید 22 اثر، اعم از پژوهشی و نمایشنامه هستیم. در دهه 1370 نیز 150 اثر منتشر و تعداد کتاب‌های منتشر شده در دهه 1380 به 123 عنوان می‌رسد، اما در پنج سال دهه نود تعداد کتاب‌های منتشر شده در این زمینه به 115 عنوان کتاب می‌رسد که روند روبه رشدی را نشان می‌دهد و این جای خوشحالی دارد.

در حاشیه نشست تخصصی «ضرورت‌های تدوین تاریخ شفاهی نمایش کودک و نوجوان»، نمایشگاه کوچکی از آثار نویسندگان در زمینه تئاتر کودک و نوجوان برگزار شده بود که از جمله می‌توان به کتاب‌هایی مانند کوتوله‌ای که همیشه فریاد می‌زد، پشت چراغ قرمز، سه ماهی، غول و آبادی، شیر و موش و نمایشنامه مدرسه چهارمی‌ها و نمایشنامه منطق‌الطیر اشاره کرد.