مصاحبه تاریخ شفاهی و ضرورت‌های آن- 1

تاریخ شفاهی، راهی برای تعامل فرهنگی

حمید قزوینی

23 فروردین 1396

ضبط خاطرات، تلاش مهمی است که اگر ازطریق مصاحبه‌های فعال وهدف‌مند انجام شود، به آن «تاریخ شفاهی» می‌گویند.

در این‎گونه تاریخ‌نگاری، گروه‌هایی از جامعه که کمتر دیده می‌شوند، با درگیر شدن در ثبت تاریخ و فرهنگ، نقش و جایگاه جدیدی برای خود تعریف می‌کنند؛ به همین دلیل از تاریخ شفاهی به عنوان یک شیوه دموکراتیک در تاریخ‌نگاری یاد شده است. در واقع از ویژگی‌های مهم تاریخ شفاهی ارتباط با متن جامعه، گروه‌ها، رویدادها و روش‌های زندگی عادی مردمی است که درباره آنها کمتر شنیده و یا خوانده‌ایم. به همین دلیل می‌توان گفت تاریخ شفاهی در برقراری ارتباط بین «جوامع کوچک» با «جامعه اصلی» نقش مهمی دارد؛ ارتباطی که از طریق بازخوانی و ثبت تاریخ مجموعه‌ها و رویدادهای مختلف حاصل می‌شود. 

همچنین زمانی که از فرهنگ و تاریخ یک کشور سخن به میان می‌آید، تمام اجزای آن از پایین‌ترین طبقات تا بالاترین افراد و گروه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و... را در بر می‌گیرد. در چنین شرایطی جایگاه مؤسسه‌ها و مراکز غیردولتی یا تخصصی، بارزتر خواهد بود؛ بویژه زمانی که آنها می‌توانند فارغ از هرگونه گرایش‌ یا کارکرد سیاسی، با اهداف فرهنگی، وظایف خود را انجام دهند و زمینه‌های حفظ تاریخ و فرهنگ جامعه را فراهم نمایند.

بدون تردید، تاریخ شفاهی، راهی برای تعامل فرهنگی افراد جامعه است و می‌تواند تأثیر مهمی در عرصه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی داشته باشد، بویژه در جوامعی مانند ایران که فرهنگ شفاهی رواج بیشتری نسبت به فرهنگ مکتوب دارد؛ درگیر کردن افراد جامعه با پیشینه آنها و مستندسازی اطلاعات تاریخی، ضمن حفظ تاریخ، بعضی از شبهه‌ها و ابهام‌های تاریخی را نیز مرتفع می‌کند.

از سوی دیگر به همان میزان که این سبک از تاریخ‌نگاری، دامنه‌های موضوعی جدیدی را مطرح کرده و رهیافت‌های تازه‌‌ای پیش روی پژوهشگران قرار می‌دهد، به علت ماهیت بین رشته‌ای آن می‌تواند حوزه‌های مختلف فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را در بر گیرد و آنها را تشریح نماید.

از دیگر ویژگی‌های این نوع وقایع‌نگاری آن است که آثار منتشر شده در حوزه تاریخ شفاهی به دلیل برخورداری از ادبیات روان و صمیمانه مصاحبه‌شوندگان، از بیشترین شانس برای جذب و برقراری ارتباط و تأثیرگذاری بر مخاطب برخوردار هستند. بدیهی است هر چه شمار فعالان و آثار منتشر شده در این بخش بیشتر شود، میزان تأثیرگذاری آن نیز بیشتر خواهد بود.

فرد یا موضوع

در یک نگاه کلی از نظر موضوعی می‌توان تاریخ شفاهی را به دو گروه «فرد محور» و «موضوع‌ محور» تقسیم کرد. در شکل نخست، زندگی و زمانه راوی و یا راویان مورد توجه قرار گرفته و تلاش می‌شود خاطرات و تجربه‌های آنها درباره مقاطع و رویدادهای مختلف دریافت شود. آثاری مانند خاطرات شخصیت‌های انقلابی و فرماندهان دفاع مقدس و یا چهره‌های علمی از این دست هستند.

در گروه دیگر، محقق تاریخ شفاهی، ضبط خاطرات مرتبط با یک موضوع خاص را در دستور کار قرار می‌دهد. در این زمینه موضوع‌هایی مانند عملیات‌های دفاع مقدس، حوادث مهم انقلاب، راه‌اندازی یک نهاد انقلابی و مواردی از این دست را می‌توان برشمرد.

بالطبع هریک از این دو گونه از اهمیت خاصی برخوردار هستند و شباهت‌ها و تفاوت‌هایی نیز با یکدیگر دارند که در یادداشت‌های بعدی در حد وسع به آنها پرداخته خواهد شد.