تاریخ شفاهی و خاطرات دفاع مقدس در سه اثر

«الماس ایران»، «گمشده روزهای جنگ» و «سلاح صلح»

محمدعلی فاطمی

05 بهمن 1395

فصلنامه «مطالعات تخصصی و تاریخ شفاهی دفاع مقدس: الماس ایران»، «گمشده روزهای جنگ» و «سلاح صلح» سه اثری هستند که این بار به خوانندگان سایت تاریخ شفاهی ایران معرفی می‌شوند. این آثار به وقایع سال‌های جنگ تحمیلی ارتش صدام علیه جمهوری اسلامی ایران و فعالیت‌های رزمندگان در آن دوران توجه کرده‌اند و جزییات موضوع‌ها‌ و خاطرات مورد نظر را در بر دارند.

تاریخ شفاهی ارتش

انتشار فصلنامه «مطالعات تخصصی و تاریخ شفاهی دفاع مقدس: الماس ایران» توسط سازمان حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس ارتش جمهوری اسلامی ایران آغاز شده است.

نخستین شماره با تاریخ انتشار تابستان 1395 با مدیرمسئولی ابراهیم گلفام و سردبیری محمدرضا تقی‌زاده و زیرنظر هیئت علمی و تحریریه‌ای با حضور محمدحسین دادرس، حسین ولیوند زمانی،‌ مروت آزادبخت و محسن مرادیان، در 228 صفحه به چاپ رسیده است.

شماره اول «الماس ایران» با دو مقدمه از مدیرمسئول و سردبیر فصلنامه آغاز می‌شود و با این مطالب ادامه پیدا می‌کند: از جنگ تحمیلی بیاموزیم (محسن رادیان)، حماسه سال اول جنگ سند افتخار ارتش (غلامحسین رحیمی موثق)، نقش راهبردی یک یگان تاکتیکی: گردان 283 سوار زرهی لشکر 92 در آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران (محمدرضا لونی)، نیروی دریایی در خرمشهر (مجریان طرح نیروی دریایی در دفاع مقدس)، عقاب‌های ایران کابوسی برای عراق در خرمشهر: پشتیبانی هوایی از گردان 144 پیاده در خرمشهر، روایتی از نقش ارتش در عملیات مرصاد، تاریخ شفاهی امیر سرلشکر محمد سلیمی (قاسم اکبری مقدم)، بابایی از نگاه همسر: صدیقه حکمت می‌گوید (رقیه فارسی)، شکارچی نفاق: نقش و عملکرد هوانیروز در عملیات مرصاد (گروه هیئت معارف هوانیروز)، فلاحی مرد روزهای سرنوشت: روایت همرزمان (میرحسین میری میانجی)، جنگ گنج است: نقش توانایی فردی در محیط سازمان‌های نظامی از منظر رفتار سازمانی در دوران دفاع مقدس (عباس فرخی)، پدافند هوایی در سال آخر جنگ تحمیلی با تکیه بر عملیات مرصاد (رضا جهان‌فر)، معرفی کتاب‌های «دژ آهنین: حدیث عزت و اقتدار» و «از تفنگ تا قلم: خاطرات هشت سال دفاع مقدس».

تهیه و انتشار این فصلنامه، به تعبیر مستقیم دست‌اندرکاران، گامی در مسیر مطالعات و تاریخ شفاهی دفاع مقدس است و حاصل نشان می‌دهد که نخستین قدم را با توان برداشته‌اند؛ به‌خصوص که این حاصل به صورت ویژه به کارنامه ارتش جمهوری اسلامی ایران در دوران دفاع مقدس نظر دارد. همچنان که دارایی حوزه تاریخ شفاهی این موضوع را افزایش داده‌اند.

اگر دست‌اندرکاران فصلنامه براساس همین شماره منتشرشده با صاحبان دیدگاه و نظر در حوزه تاریخ شفاهی به گفت‌وگو و تعامل بپردازند، به یقین برای راهی که در پیش گرفته‌اند از مطالعات و تجربه‌های آنان بهره خواهند برد.

از غرب تا جنوب

«گمشده روزهای جنگ: خاطرات رزمنده پاسدار امیرحسین گودرزی» به قلم و با تدوین طاهره بیانلو، عنوان کتابی از انتشارات حنظله است که در معاونت هنری و ادبیات اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس استان البرز تهیه و با مشارکت معاونت فرهنگی و اجتماعی شهرداری کرج به چاپ رسیده است.

این کتاب 225 صفحه‌ای در سال 1395 به بازار کتاب آمده و در نوزده بخش تنظیم شده است. آخرین بخش به عکس‌های مرتبط با خاطرات راوی اختصاص دارد. او در متن خاطرات، پس از آن که مقدماتی از خاستگاه و زندگی‌اش می‌گوید به سال 1362 و نخستین اعزام‌هایش به جبهه می‌رسد. در این سال تجربه حضور در عملیات خیبر را پشت سر می‌گذارد، بعد به جبهه‌های غرب می‌رود و دوباره به جبهه‌های جنوب برمی‌گردد و راهی عملیات بدر در اسفند 1363 می‌شود. زمستان سال بعد عملیات‌های والفجر هشت و والفجر 9، تابستان 1365 عملیات کربلای یک و زمستان همان سال عملیات کربلای پنج را می‌بیند و بعد از این هم باز به غرب کشور اعزام می‌شود.

با توجه به این روند، این توقع به وجود می‌آید که راوی از این فرازها خاطراتی بیش از آنها که در کتاب گنجانده شده و با جزییات بیشتر، بیان کند، اما به میزان آنچه درکتاب موجود است اکتفا شده و از این فرازها به سرعت عبور شده است.

به روایت فرمانده گردان

کتاب دیگری که نسخه‌ای از آن به دفتر سایت تاریخ شفاهی ایران رسیده است «سلاح صلح: به روایت فرمانده گردان موسی احمدی» نام دارد. این کتاب 458 صفحه‌ای را حسن فیضی و عمار احمدی نوشته‌اند و نشر ساوالان ایگیدلری در اردبیل، در سال 1395 آن را به چاپ رسانده است.

کتاب با سخن راوی آغاز می‌شود و با عکس‌هایی از او که مربوط به سال‌های دفاع مقدس هستند به پایان می‌رسد. سخن راوی شامل درد دل‌های اکنون او، با توجه به شرایط سیاسی جامعه است.

حدود 100 صفحه از آغاز کتاب به روایت راوی (که متولد 1338 است) از زادگاه و دیارش (آلنی در استان اردبیل) و سرگذشت و اطرافش در روزهایی که آینده‌ساز او بودند اختصاص دارد. در حجمی در حدود 150 صفحه بعد از این، روایت راوی به سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا روزهای جنگ تحمیلی عراق علیه ایران اختصاص دارد. در این قطعه، مشکین شهر و غرب کشور و منطقه کردستان و وقایع محلی و منطقه‌ای حفاظت از انقلاب اسلامی برای تثبیت آن پررنگ‌اند.

تجربه این ایام، ‌از راوی فردی توانمند ساخته که در فعالیت شناسایی مناطق عملیاتی و فرماندهی نیروها استعداد دارد. عملیات‌های خیبر و بدر در ادامه کتاب و در روایت راوی از جبهه‌های جنوب کشور مورد توجه قرار گرفته‌اند. شرح احوال فرماندهی مهدی باکری (که برای آذری‌زبان‌های حاضر در دفاع مقدس، اسطوره‌ای فراموش نشدنی است) در خاطرات موسی احمدی از عملیات بدر دیده می‌شود.

شاید ناشر و شاید هم نویسندگان و شاید هر دو به کتاب «سلاح صلح» عنوان رمان مستند هم داده‌اند. از این می‌گذریم که این عنوان محل بحث و بررسی دارد، اما در بیشتر متن این کتاب مستندات بر شاید خیال‌پردازی‌هایی که قرار است متن را روان‌تر و خواندنی‌تر کنند غلبه دارد و هرچه به پایان اثر نزدیک‌می‌شویم، این غلبه مشهودتر است. جز این، در قالب این ترکیب، راوی و نویسندگان موفق شده‌اند روایتی را باقی بگذارند که جنبه‌های بومی و منطقه‌ای قابل توجهی را در دل تفصیلی که در پیش گرفته شده، باقی بگذارند؛ به عبارت دیگر، در خاطرات راوی و بر اساس آنها، وقایع مهم و حتی تاریخی بوم و منطقه زیست او در بازه‌های زمانی مورد نظر خاطرات هم دیده و خوانده می‌شوند.