مسافر تاریخ، همسفر کلمات، خداحافظ چارلی، روزگار حبیب و...

خاطراتی برای تاریخ شفاهی گیلان

محمدعلی فاطمی

29 دی 1395

حوزه هنری استان گیلان از سال 1393 تاکنون،‌ مجلداتی از دو مجموعه کتاب که عنوان «تاریخ شفاهی» معرف کلی آنهاست، منتشر کرده است.

شخص و خانواده، شغل و بوم

از یکی از این مجموعه‌ها دو عنوان منتشر شده است: «سال‌های خاکستری: خاطرات دکتر هوشنگ منتصری» با گفت‌وگو و تدوین علی امیری و «مسافر تاریخ: خاطرات عزیز طویلی» با گفت‌وگو و تدوین میرعمادالدین فیاضی. این دو کتاب را نشر فرهنگ ایلیا که در رشت فعال است، به بازار کتاب فرستاده است.

خوانندگان سایت تاریخ شفاهی ایران پیش از این با کتاب هشت فصلی و 344 صفحه‌ای «سال‌های خاکستری» (چاپ 1393) آشنا شده‌اند؛ اثری شامل خاطرات یکی از رجال دوره پهلوی دوم از واقعیت‌های برخی رخدادهایی که خود شاهد آنها بوده است.

«مسافر تاریخ» (چاپ 1395) در 392 صفحه با 35 فصل و پیوست‌های نمونه‌ای از اشعار، نمایه و عکس‌ها، شامل خاطرات عزیز طویلی، پژوهشگر و نویسنده گیلانی است. کتاب با یادداشت حوزه هنری گیلان و اشاره تدوین کننده اثر آغاز می‌شود. در بندی از یادداشت آمده است که «تاریخ شفاهی تنها حکایت تلخ و شیرین و شرح شادی و غم نیست، نقبی است به جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی،‌ بوم‌شناسی، اقتصاد، سیاست، مذهب و... .» در اشاره تدوین‌کننده اثر هم متوجه می‌شویم که «خاطرات خودنوشت راوی تا سال 1357 را در بر می‌گیرد. بنابراین عمده خاطرات، مربوط به سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی است که بخشی از دوران زندگی راوی در نیروی دریایی ارتش شاهنشاهی گذشته بود. از این حیث خاطرات یکی از پرسنل رکن دو که بعد به ضداطلاعات پایگاه نیروی دریایی انزلی انتقال یافت مورد توجه است، همین‌طور خاطراتی از روزهای حضور سالدات‌های روس که به بهانه جنگ جهانی دوم وارد انزلی شده بودند.»

از قول راوی هم در این اشاره آمده است: «این سرگذشت‌نامه را از سال‌های دور، روزانه در زمان وقوع حوادث یا روز بعد از آن نوشته‌ام تا شاید روزی روزگاری مورد توجه قرار گیرد و از آن بهره‌برداری شود. ولی چون کاغذها در جای نامناسب نگهداری و بر اثر رطوبت پاره شده بود، ناچار شدم آن را مجدداً بنویسم، ولی سعی کردم کلمه‌ای به آن اضافه یا کم نکرده باشم.»

ساختار متن کتاب به این صورت شکل گرفته که بیشتر وقایع مطرح شده، تاریخ دقیق دارند و این نشانه مشخص می‌کند از خودنوشت راوی است. پاره‌ای موارد که دارای توضیحی فارغ از این روندند، نشان می‌دهند که در گفت‌وگو با راوی به دست آمده‌اند. چه آن‌گونه و چه این‌گونه، متن کتاب پس از عبور از اطلاعاتی دربارة شخص و خانواده راوی، شغل و بوم او را مورد توجه و دقت قرار داده است؛ شغلی که نظامی‌گری است و بومی که شمال ایران و تأثیر وقایع اجتماعی و سیاسی بر اینها. از این منظر راوی موفق شده به گونه‌ای خودنوشت کند که کنجکاوی مخاطب را در همان محورهایی که یاد شد برانگیزد.

روزگار رشت

مجموعه دیگری که حوزه هنری استان گیلان، توسط نشر فرهنگ ایلیا مجلداتی از آن را به بازار کتاب فرستاده، عنوان کلی «تاریخ شفاهی هنرمندان گیلان» را در بر دارد. عنوان‌های منتشر شده عبارتند از: «همسفر کلمات: خاطرات شب‌های شعر» با خاطرات بهمن صالحی، «خداحافظ چارلی: خاطرات انوش نصر ماسوله (نصرالله‌زاده)» با مصاحبه و تدوین کیوان سلحشوری مهر و «روزگار حبیب: خاطرات حبیب‌الله پورسیفی» با گفت‌وگو و نگارش حامد اخباری.

«همسفر کلمات» (چاپ 1393) در 201 صفحه، شامل خاطرات خودنوشت بهمن صالحی است که خود درباره آن نوشته است: «بخشی است از خاطرات من ـ با دیدی اغلب طنز‌آمیز ـ از شب‌های شعر متعددی که از چند سال پیش از انقلاب تا به امروز، چه به تشویق دوستان، چه به علت همراهی و همدلی با انقلاب، چه به میل و اشتیاق باطنی، برای سیر و سفر و گشت‌وگذار در شهرهای وطن عزیزمان ایران و چه بر اثر تعهد شغلی در اداره متبوعه نسبت به انجام امور فرهنگی، شرکت داشته‌ام.»

در خاطرات صالحی روزها و شخصیت‌هایی که در ذهن او پررنگ بوده‌اند، برجسته‌اند و چون این ایام و چهره‌ها خارج از این فضا هم مشهورند، بنابراین برای مخاطبان هم توجه برانگیزند. شعر دهه‌های 1360 و 1370 و کنگره‌های شعر دفاع مقدس هم از آن محورهای موضوعی هستند که صالحی به خاطراتی درباره آنها اشاره کرده و این خاطرات، هرچه دورتر می‌شویم، ارزش تاریخی بیشتری پیدا می‌کنند.

کتاب دوم مجموعه تاریخ شفاهی هنرمندان گیلان، «خداحافظ چارلی» (چاپ 1393) در 333 صفحه و هفت فصل شکل گرفته است. خاطرات انوش نصر ماسوله (نصرالله‌زاده) به فضای تماشاخانه و تئاتر و سینما و رادیو در گیلان و رشت پا می‌گذارد و در دامنه سرگذشت راوی از دهه 1330 تا ایامی که او در سریال «کوچک جنگلی» بازی می‌کند را در بر می‌گیرد. دیده‌ها و روایت او در نهایت تاریخچه‌ای از هنرهای نمایشی در رشت هم محسوب می‌شود و تأثیر وقایع تاریخی و سیاسی بر آنها پیداست. تا آنجا که فصل ششم کتاب «دوران انقلاب» نام گرفته و راوی از احوال خود و اطرافش در سال 1357 می‌گوید.

کتاب «روزگار حبیب» (چاپ 1395) هم با 203 صفحه به زندگی و سرگذشت حبیب‌الله پورسیفی، معلم، بازیگر و کارگردان گیلانی وارد می‌شود و پنج فصل دارد. او از روزهایی یاد می‌کند که با خسرو گلسرخی خادم مجلس اهل بیت^(ع) بوده، تانک‌هایی را که به دلیل قیام 15 خرداد 1342 به خیابان‌های رشت آورده شدند دیده و در سریال «کوچک جنگلی» و فیلم سینمایی «ای ایران» بازی کرده است. این کتاب هم مانند «خداحافظ چارلی» نام‌ها و نشانه‌هایی را از تاریخ هنر در استان گیلان و بویژه شهر رشت در بر دارد که در مجموعه «تاریخ شفاهی هنرمندان گیلان» تکمیل‌کننده آن مقصودی است که حوزه هنری استان از چاپ و انتشار این کتاب‌ها در سر دارد: «آنچه در تاریخ شفاهی اهمیت دارد جزیی‌نگری و دنبال کردن گام‌به‌گام رخدادها و شناخت هر چه بیشتر پدیده‌هاست که می‌تواند کمکی برای تحلیل درست تاریخ قلمداد شود.»

البته درباره این دو مجموعه کتاب که برخی ویژ‌گی‌های‌شان برشمرده شد و عنوان «تاریخ شفاهی» معرف کلی آنهاست، به نظر می‌رسد این مدخل و محل بحث باز شده باشد که تا چه حد خاطره‌نویسی و تا چه اندازه تاریخ شفاهی محسوب می‌شوند؟ زیرا پنج اثر تولید شده‌ است و این تعداد آن‌قدر هست که این بررسی و نقد را برتابد.