پایان‌نامه‌ای درباره سرگذشت یک خیابان

تاریخ شفاهی متولی تولید منبع است

مریم رجبی

29 دی 1395

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، بیست‌وهفتم دی 1395 جلسه دفاع از پایان‌نامه فائزه کاویان با عنوان «تاریخ شفاهی خیابان امام خمینی^(ره) (پهلوی) گرگان» برای اخذ درجه کارشناسی ارشد مطالعات معماری ایران از دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی به راهنمایی دکتر مهرداد قیومی و مشاوره مهندس سیده میترا هاشمی و مهندس حمیدرضا پیشوایی برگزار شد.

بر اساس چکیده این پایان‌نامه احداث این خیابان سرآغازی بود بر بسیاری از تحولات شهری و اجتماعی در آن؛ اتفاقاتی که مردم شهر در این خیابان برای اولین بار شاهد آن بودند و حتی نیازهایی که خیابان به همراه خود به شهر آورد و خودْ پاسخ‌گوی آنها شد. شاید تا پیش از احداث خیابان، کسی فکر نمی‌کرد که یک خیابان تبدیل به مرکز شهر و محلی برای تجمعات گوناگون شود. همچنین با انتقال دکان‌ها از بازار کهنه به خیابان و از بین رفتن بازار قدیمی، خیابان تبدیل به بازار اصلی شهر و جایگاه برگزاری مراسم گوناگون از جمله جشن‌های مذهبی شد که پیش از آن در قیصریۀ بازار برگزار می‌شد.

هدف این تحقیق علاوه بر معرفی کالبد خیابان، شناخت تصور مردم از این خیابان گرگان بود و نحوۀ مواجهۀ آنها با رویدادهای تازه‌ای که در خیابان رخ می‌دادند. در اسناد و منابع مکتوب کمتر به ذهنیت مردم دربارۀ رویدادهای پیرامون‌شان توجه شده بود. از این رو، منابع شفاهی نقش مهمی در به نتیجه رسیدن این تحقیق داشتند. در این تحقیق، پس از بررسی اطلاعات به ‌دست آمده از منابع شفاهی و تکمیل آنها توسط دیگر منابع موجود، با روش تفسیری ـ تاریخی، شناختی از کالبد خیابان مورد نظر و حیاتی که در آن جریان داشت، به دست آمده است. بر اساس نتایج این تحقیق، در بدو امر ساکنان گرگان استقبال چندانی از خیابان نکردند و تلاش‌های حکومت پهلوی برای رونق دادن به خیابان بی‌نتیجه نماند، زیرا خیابان پهلوی گرگان مکانی برای دیدن و دیده شدن، ظهور مظاهر تجدد و تمرکز حکومت و بناهای حکومتی در شهر بود.

در ابتدای جلسه دفاع از پایان‌نامه، دانشجوی نویسنده آن، مطالب خود را ارائه داده و سپس استادان حاضر نظرات خود را درباره نحوه ارائه او و نکات ضعف و قدرت تحقیقش و نیز پیشنهاداتی برای بهتر شدن این‌گونه آثار مطرح کردند.

بر اساس گفته‌های فائزه کاویان، وی قبل از شروع کار و انجام مصاحبه با مردم، ابتدا پرسش‌نامه‌ای برای خود تهیه و سعی کرد که اطلاعات خود را از طریق منابع مکتوب و راه‌های دیگر بالا ببرد تا بتواند با این روش اعتماد مردم را در هنگام مصاحبه جلب کند، چون این جلب اعتماد یکی از اصول تاریخ شفاهی است. وی افزود که هنگام انجام مصاحبه از یک‌سری ماجرا‌ها و اتفاقاتی خبر می‌داد که مردم آن خیابان نمی‌دانستند و این موضوع برایشان جالب بود. همچنین در حین گفت‌وگو با آنان مثلاً با نام بردن مکانی، ناگهان خاطراتی جدید به یاد مردم می‌آمد که قبل از آن مطرح نشده بودند و این اتفاق به صورت طبیعی سوالاتی جدید را نیز به وجود می‌آورد.

او با حدود 30 نفر از کسانی که آشنایی بیشتری با خیابان داشتند گفت‌وگو کرد و همین افراد توانستند اشخاص جدیدی را نیز معرفی کنند و به این ترتیب روند شناخت افراد و گرفتن مصاحبه از آنان گسترده شد. مثلاً یکی از موضوعات مهم، اقلیت‌ها مذهبی بودند که همه درباره آنها صحبت کردند، زیرا برخی تازه‌ها را آنان به خیابان آورده بودند. اکنون کسی از آن اقلیت‌ها در گرگان زندگی نمی‌کند و به همین دلیل نویسنده پایان‌نامه به اطراف گرگان رفت تا با بازمانده‌های آنان صحبت کند.

فاطمه گل‌دار، از استادان حاضر در جلسه دفاع از پایان‌نامه، نکات مثبت کار این دانشجو را توجه به تاریخ شفاهی، پرداختن به اقلیت‌های دینی، توجه به اقشار مختلف در مصاحبه‌ها از جمله زنان، توجه به اعیان و عامه مردم در کنار هم، ارائه تصاویر تاریخی و همچنین اسناد املاکی که در آن منطقه بوده‌اند ذکر کرد.

هاشمی هم گفت: عنوان پایان‌نامه تاریخ شفاهی بوده و خانم کاویان همان‌طور که به دنبال منابع مکتوب رفته‌، به سراغ تاریخ شفاهی نیز رفته ‌است. از آنجا که منابع شفاهی ضعف‌ها و قدرت‌هایی دارند، به همان میزان در کار او نیز تاثیر خواهد گذاشت و در واقع او سعی کرده تا روایات مردم را گویاتر کند.

قیومی نیز توضیح داد: ما به اشتباه گمان می‌کنیم که تاریخ شفاهی، تاریخی است که بر مبنای منبع شفاهی باشد. در واقع تاریخ شفاهی متولی تولید منبع است و لاغیر. ما هنگام شروع این کار هیچ‌گونه اطلاعاتی از این خیابان نداشتیم و اکنون این مقدار از اطلاعات را داریم که همگی مستند و متکی به یک عده از افراد معدود و محدود باقی‌مانده از شواهد زنده آن خیابان است. این کار به نوعی، سامان‌دهی و گویا کردن اطلاعات، ارائه راه‌کار برای بهره‌گیری از اطلاعات و دادن یک نمونه کار است که اکنون دیگران می‌توانند از این منبع و نمونه استفاده کرده و کار تحقیقی ارائه دهند.

در پایان جلسه دفاع از پایان‌نامه فائزه کاویان با عنوان «تاریخ شفاهی خیابان امام خمینی^(ره) (پهلوی) گرگان» این پایان‌نامه موفق به کسب نمره 18 شد.