مستندسازی سرگذشت ارمنیان مصر با استفاده از تاریخ شفاهی

ناهید نصر
ترجمه: نرگس صالح‌نژاد

12 دی 1395

بخشی از پوستر مستند «ما ارمنیان مصر هستیم»

مستند «ما ارمنیان مصر هستیم»[1] به کارگردانی وحید صبحی با هدف مستند کردن تاریخ جامعه ارامنه مصر از طریق گردآوری سرگذشت‌هایی که نمایندگان این جامعه گفته‌اند و با حمایت مواد آرشیوی شامل عکس‌ها، ویدیوها و نقاشی‌ها به سرانجام رسیده است. این فیلم، با همکاری اوا دادریان[2] فیلمنامه‌نویس و حنان عزت، محقق و تهیه‌کننده اجرایی ساخته شده و در جشنواره بین‌المللی فیلم ۲۰۱۶ قاهره به نمایش درآمد. این مستند همچنین در جشنواره بین‌المللی فیلم آمستردام و جشنواره فیلم حقوق بشر الکرامه در اردن شرکت کرد و قرار است در مصر، آمریکا و کانادا به نمایش درآید. اهرام آنلاین مصاحبه‌ای را با سازندگان فیلم، صبحی، دادریان و عزت، انجام داده است.

این طرح چطور شروع شد و ایده ساخت فیلم از کجا آمد؟

دادریان: در سال ۲۰۱۴، من وحید صبحی و حنان عزت را زمان کار روی فیلمی در مورد عکاس ارمنی- مصری، ون لئو[3] (۱۹۲۱-۲۰۰۲) ملاقات کردم. آنها را به شخصی معرفی کردم که ون لئو را می‌شناخت. مدت زمانی بعد، وحید بازگشت و گفت: «این ماجرا بزرگ‌تر از آن است که به معرفی یک عکاس ختم شود، من مجذوب این ماجرا شده‌ام و می‌خواهم مستندی در مورد جامعه ارمنیان در مصر بسازم.» این شروع ماجرا بود.

صبحی: درست است. هنگامی که در آغاز کار شروع به جست‌وجو در مورد ون لئو و جامعه ارمنیان کردم، دریافتم که ۱۵۰ سال (تاریخ ارمنیان مصری) است که ما هیچ اطلاعاتی در مورد آن نداریم. در مورد بسیاری از ارمنیان نخبه که در هر جای مصر پراکنده بودند چیزهایی فهمیدم. این فیلم تبدیل به یک سفر شخصی برای کشف کردن شد و به دیگران نیز اجازه کشف می‌داد.

اغلب ارمنیانی که شما در فیلم نمایش دادید، از نسل قدیم هستند. چرا چنین انتخابی کردید؟

صبحی: راه‌های بسیاری برای فیلم‌سازی در مورد ارمنی‌های مصری وجود داشت. ما این‌گونه انتخاب کردیم که روی تاریخ آنها در مصر و پراکندگی آنها در تاریخ مصر تمرکز کنیم. فیلم، آرشیو بزرگی از عکس‌ها و ویدیوهایی مانند اطلاعات بیان شده توسط یک راوی دارد. از طرف دیگر، ما می‌خواستیم با کمک تاریخ شفاهی جامعه را از طریق سرگذشت‌های واقعی بیان شده از سوی اعضای آن معرفی کنیم. نسل قدیم، شاهدان عینی ماجرا‌های بسیاری هستند؛ مردمی که پیوندهای زنده‌ای بین زندگی خودشان و سرگذشت‌هایی از سفر اجدادشان و پدران‌شان در فرار از نسل‌کشی (ارمنستان) به مصر برای نجات یافتن دارند. دو نفر از مصاحبه‌شوندگان در دوران ملک فاروق[4] زندگی می‌کردند، بقیه در دوران دیگر (در اواخر ریاست جمهوری جمال عبدالناصر[5]). همه آنها خاطرات و سرگذشت‌های بسیاری برای اعضای خانواده خود گفته‌اند.

شما همچنین فقط روی جامعه ارمنیان تمرکز کردید نه روی رابطه آن با جوامع خارج از مصر. چرا چنین تصمیمی گرفتید؟

دادریان: فراموش نکنیم که در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ جامعه ارمنیان در مصر حدود ۶۰‌ هزار نفر بودند؛ اعضایی که در زمینه‌های بسیاری فعالیت داشتند. امروزه، جامعه بسیار کوچک‌تر شده است. اکنون کمتر از ۵‌ هزار نفر هستند که اغلب آنها از نسل قدیم هستند. از طرف دیگر، این جامعه نیز تغییر کرده است. اما به این معنی نیست که ما روی قسمت داخلی این جامعه تمرکز کرده‌ایم. به هر حال، به دلیل حقایقی که بیان کردم، این امر می‌تواند دیدگاه بیننده را تحت تأثیر قرار دهد. این فیلم همچنین به ارائه میزان وفاداری (جامعه ارمنیان) به مصر پرداخته است. برای مثال، یکی از افراد حاضر در فیلم می‌گوید: «من صد درصد مصری و صد درصد ارمنی هستم.»خواننده، انوشکا[6] نیز می‌گوید: «اگر من یک مرد به دنیا می‌آمدم، به ارتش مصر می‌پیوستم.»

صبحی: من می‌خواهم اضافه کنم که مردم نماینده جامعه ارمنی رابطه بسیار نزدیکی با مصر دارند. بعد از سال‌های طولانی نسل‌کشی در بسیاری از کشورها، آنها آموخته‌اند که چطور زندگی خود را بازسازی کنند و فرهنگ و میراث خود را از طریق باشگاه ارمنیان، مدارس و کلیسا‌ها حفظ کنند. همچنین هر چقدر یک جامعه روزبه‌روز کوچک‌تر می‌شوند، اعضای آن به یکدیگر نزدیک و نزدیک‌تر می‌شوند. نکته فیلم نشان دادن تاریخ و خاطرات کسانی است که هنوز در مصر هستند. این تصویری از جامعه‌ای است که بیش از هر چیز دیگری سرگذشت‌های خود را دارد.

تنها صدای غیر ارمنی در فیلم، داستان‌نویس، ابراهیم عبدالمقید[7] است. چرا یک داستان‌نویس به‌جای مورخ یا محقق انتخاب شده است؟

صبحی: ما یک قصه‌گو انتخاب کردیم نه یک فرد دانشگاهی، زیرا فیلم در مورد تاریخ شفاهی مردم است. ابراهیم از اهالی اسکندریه است و تاریخ طولانی در ارتباط و تعامل با جامعه ارمنیان اسکندریه داشته است. او روایت‌های خود در مورد مصر و ارمنیان را در روزهای قدیم با ما در میان گذاشت.

این فیلم مملو از سرگذشت‌های مردم است. احتمالاً دربرگرفتن تمام این صداها بسیار چالش‌برانگیز بوده است. به ما در مورد فرآیند جمع‌آوری و مرتب‌سازی داده‌ها بگویید.

صبحی: تمام سرگذشت‌‌ها بسیار مهم و تأثیر برانگیز و همچنین بسیار نزدیک به هدف ما بودند. ما می‌خواستیم جنبه‌های متفاوت جامعه ارمنیان، پراکندگی آنها در مصر و مانند آن را نشان دهیم. این فیلم چشم‌اندازی از جامعه ارمنیان در مصر است. این فیلم حتی باید به تحقیق و کار بیشتر روی جامعه ارمنیان در مصر دعوت کند. در مصاحبه‌ها، ما در مورد والدین یا اجداد مصاحبه‌شونده، در مورد چگونگی ورودش به مصر و پیش‌زمینه آن سؤالات خاصی کردیم. این پرسش‌ها در مورد خاطرات آنها بود. قسمت دیگری از بحث تشویق مصاحبه‌شونده برای بیان سرگذشت‌هایی بود که آنها می‌خواستند به اشتراک بگذارند. ما نمی‌خواستیم سخنان آنها را قطع کنیم، زیرا ذهن آنها همچون گنجینه‌ای بود. ما کار خود را با مجموعه وسیعی از اطلاعات به پایان می‌بردیم. بیش از ۲۵۰ ساعت مصاحبه گرفتیم و بالغ بر سه ماه به نظم دادن به اطلاعات و ساختن ساختاری برای فیلم، قبل از ادیت آن اختصاص دادیم.

این فیلم روایتی بر اساس تحقیقات تاریخی نیز هست. منبع شما برای این تحقیقات چه بوده است؟

صبحی: تحقیقات تاریخی به‌موازات گام به گام مصاحبه‌ها انجام می‌گرفت. روایت‌ها و دیدگاه‌های تاریخی بسیاری وجود دارندد. بررسی و تشخیص صحت اطلاعات تاریخی بر عهده اوا دادریان بود. او با مؤسسات دانشگاهی در مصر، واشنگتن، لندن و ایروان در ارتباط بود. همه اطلاعات مطرح شده در فیلم از چندین منبع دانشگاهی معتبر بیان شده‌اند.

در مورد عکس‌ها، ویدیوها و نقاشی‌ها چطور؟

صبحی: جنبه‌های بصری این فیلم بسیار مهم هستند. عکس‌ها، ویدیوها و نقاشی‌ها به فیلم زیبایی و غنا می‌دادند. ساختار فیلم بر پایه این عناصر در موازات با سرگذشت‌های مردم بود.

دادریان:  بسیاری از افرادی که در صنعت فیلم‌سازی مصر کار می‌کنند زمانی که موارد بصری فیلم را دیدند بسیار شگفت‌زده شدند. از ما درباره منبع آنها می‌پرسیدند. از آن زمان تلاش بسیاری برای جمع‌آوری این مواد انجام‌ گرفته است، زیرا متأسفانه بسیاری از این مواد (نه‌فقط در این موضوع) دیگر در مصر نیستند. ما بسیاری از عکس‌ها را از طریق سایت‌های اینترنتی[8] خریدیم، در حالی که از سوی خانواده‌های ارمنی ارائه شده بودند. همچنین، حنان عزت یک مجموعه‌دار عکس است. او عکس‌های بسیاری در مجموعه خود دارد که بسیار مفید بودند. ما ویدیوهای بسیاری از مؤسسات دانشگاهی خارج از مصر تهیه کردیم.

این کار با انتخاب موسیقی‌های مناسب به اوج رسیده است. ادیت فیلم حتماً کار بسیار بزرگی بوده است.

صبحی: ادیت فیلم ۹ ماه کار روزانه وقت گرفت. موسیقی این فیلم برای شکستن آن فضای سنگین تاریخی و اطلاعاتی بسیار مهم بود. موسیقی به درگیر شدن بیننده در فیلم بسیار کمک می‌کند. همچنین از عناصر دیگری مانند جلوه‌های ویژه و ریتم سریع در ویرایش فیلم استفاده کردم تا فیلم قدری سبک‌تر شود.

تجربه شما در کار به‌عنوان یک تیم و گروه چطور بود؟

صبحی: این در واقع اولین فیلم من (به‌عنوان کارگردان) بعد از سال‌های طولانی کار به‌عنوان تدوین‌گر فیلم‌های بسیار بود. همچنین اولین تجربه کار سه‌نفره ما با یکدیگر بود. تجربه بسیار جالبی بود، زیرا ما چشم‌انداز و هدف مشترکی داشتیم که آن را با هم سهیم شدیم. حنان عزت و من همدیگر را از زمان «معاصر زمان» [9] یک گروه توییتری که او برای به اشتراک گذاشتن عکس‌های مصر ساخته بود می‌شناسیم. اوا دادریان از همان ابتدا برای همکاری بسیار مشتاق بود و در تمام جنبه‌های فیلم کمک بسیاری کرد. او خبرنگار مستند و نیز مجری و نویسنده مستقل برنده جایزه امی[10] است. ما برای انجام طرح‌های بیشتر آماده همکاری با هم هستیم.

فیلم به‌طور رسمی برای جشنواره بین‌المللی فیلم قاهره (۲۰۱۶) انتخاب شد و در حال حاضر چند نمایش هم خارج از مصر دارد. فیلم چگونه دریافت شد.

صبحی: بسیار دلگرم‌کننده است، حتی اگر فیلم بخشی از رقابت رسمی در قاهره یا جشنواره‌های دیگر، به هر دلیلی، نبود. با این حال، بازخورد بسیار وسیعی از سوی مخاطبان، نه فقط از سوی جامعه ارمنی داشت. در جشنواره قاهره، تنها فیلمی بود که سه شب به نمایش درآمد و بلیت‌فروشی بالایی داشت.

شما در فرایند ساخت این فیلم چه چیزهایی یاد گرفتید؟

صبحی: چیزهای بسیاری در طول دوره فیلم‌سازی، به‌عنوان اولین فیلم و بدون بودجه یاد گرفتم. می‌دانم فیلم آینده من بسیار متفاوت خواهد بود. این فیلم به من کمک کرد تا مصر را از زاویه دیگری بشناسم و می‌خواهم به همه کسانی که قصد دارند از طریق فیلم روایت خاصی را بیان کنند بگویم: «شروع کن و منتظر نباش!»

دادریان: ما در طول ساخت فیلم با چالش‌های بسیاری مواجه شدیم، اما به آنها به‌عنوان یک تجربه نگاه کردیم نه مشکل. در تمام زندگی‌ام می‌خواستم سرگذشت ارمنیان مصری را بگویم و رویای من محقق شد، از تیم و گروه سپاسگزارم.

حنان عزت: امیدوارم نسل جوان مصر چیزهایی از این فیلم و آن مردم (جامعه ارمنی) یاد بگیرند که چگونه یک دیدگاه کاملاً متفاوت و مقاوم از مصر را نشان می‌هد. من معتقدم این فیلم چیزهایی برای گفتن به آنان دارد.