درباره تازه‌ترین کتاب دفتر ادبیات انقلاب اسلامی

هفتاد سال خاطره

الهام صالح

21 شهریور 1395

«در طریق معرفت»^* مروری است بر زندگی و خاطرات آیت‌الله سید رضی شیرازی که در آن خاطراتی از بیش از هفت دهه گذشته، توسط وی بازگو می‌شود. کتاب در قالب گفت‌وگو تنظیم شده و نمونه‌ای از کتاب‌هایی در زمینه تاریخ شفاهی است.

 راوی کتاب، از زندگینامه خاندان شیرازی، فتوای تحریم تنباکو، تحصیل در حوزه‌های علمیه نجف و تهران، مدرسه عالی سپهسالار، تدریس علوم فقهی، دیدار با امام خمینی^(ره) در نجف و پاریس و دیدار با مراجع در تهران، ذکر جزئیات ترور خود در 23 تیر 1358 از سوی گروهک فرقان و بستری شدن در بیمارستان‌های ایران و آمریکا می‌گوید، او این اتفاقات را لمس کرده یا آنها را از زبان دیگران شنیده است.

وفاداری به بیان مصاحبه‌شونده

«در طریق معرفت»، حاصل چند جلسه مصاحبه است که تنظیم اولیه مصاحبه‌ها را محمد رحیمی، یکی از شاگردان آیت‌الله سید رضی شیرازی بر عهده داشته. مصاحبه‌شونده در این کتاب همان‌گونه که در مقدمه به آن اشاره شده، در نقل حکایات به مطالب مختلف پرداخته و چیزی را از قلم نینداخته است، اما بیان مطالب مختلف، باعث شده که توسط مرتضی رسولی‌پور، ویرایش‌هایی بر کتاب صورت بگیرد. به عنوان مثال، تقدم و تاخر کامل مطالب بر حسب وقوع حوادث، مرتب و گاه کلمه‌ای حذف یا اضافه شده است تا موضوعات، شکل منسجم‌تری به خود بگیرند. نکته مهم این‌که با وجود ویرایش‌های صورت گرفته، زبان راوی حفظ شده و مولف به لحن و بیان مصاحبه‌شونده، وفادار مانده است.  

کتاب، دربردارنده خاطراتی از هفت دهه است که این موضوع، به خاطرات آن گستردگی بخشیده، تا حدی که موضوعات مختلفی، از خاطرات شخصی‌تر تا خاطراتی درباره وقایع ایران در آن وجود دارد. یکی از خاطرات آیت‌الله سید رضی شیرازی درباره دوران اشغال ایران توسط متفقین است: «به یاد دارم در زمان مرجعیت آیت‌الله سیدابوالحسن اصفهانی که من هم طلبه بودم، ایشان فقط می‌توانست نان توزیع کند. حواله نان از طریق نانوایی‌ها در اختیار طلاب قرار می‌گرفت و همان نان خالی نیز به‌سختی تهیه می‌شد. برخی از علما برای تهیه روغن یا گوشت، ظروف منزل و اثاثیه گرو می‌گذاشتند.» (ص 47)

درباره نفوذ مرحوم آیت‌الله العظمی بروجردی و برخورد مقامات سیاسی حکومت پهلوی و محمدرضا پهلوی با ایشان هم مطالبی در کتاب وجود دارد: «نفوذ شخصیت ایشان از نظر سیاستمداران معاصر و صاحب‌منصبان حکومتی مخفی نبود، لذا نسبت به ایشان ملاحظات زیادی داشته و کاری خلاف نظر ایشان نمی‌کردند. تا زمانی‌که ایشان در قید حیات بود، حکومت در برابر حوزه‌های علمیه روش مدارا و مماشات را پیش گرفت.» (ص 87)

اما این مطلب، یک‌سویه نیست بلکه درباره وجه دوم موضوع یعنی برخورد آیت‌الله العظمی بروجردی با حکومت نیز توضیحاتی ارائه شده است: «ایشان وجهه و شخصیت خودش را حفظ می‌کرد و از دستگاه حکومتی تبعیت نمی‌کرد. به یاد دارم و در کتاب‌ها هم نوشته‌اند که وقتی آقای بروجردی، ساخت مسجد اعظم قم را شروع کردند، شاه چک یک میلیون تومانی برای آقا فرستاد تا به ساخت مسجد کمک کند... ایشان آن چک را قبول نکرد و فرمود این مسجد را مردم می‌سازند.» (ص 87)

تالیفات و خاطرات شخصی‌تر

بعضی از خاطرات کتاب هم شخصی‌تر هستند که تشریح حادثه ترور آیت‌الله سید رضی شیرازی در تیر ماه 1358 از زبان او، یکی از همین خاطرات است: «گفت: سیدرضی شیرازی؟ اصلا او را نمی‌شناختم؛ احتمال ترور هم نمی‌دادم. همان‌جا ایستادم و با خود گفتم: خوب است با او صحبت کنم، شاید اشتباه کرده و چیزی می‌خواهد!... زمان به‌سرعت می‌گذشت و او زود نشانه رفت. دستم را بالا و جلوی اسلحه گرفتم و همین که آمدم بگویم: آخر چرا می‌خواهی بزنی!؟ شلیک کرد و تیر به دستم خورد و از دستانم خون جاری شد.» (ص 156)

این خاطره به موضوع رفتن او برای درمان به آمریکا پیوند می‌خورد و در مطالب باقی‌مانده به موضوعاتی مانند اقامه نماز جماعت در مسجد شفا در غیاب آیت‌الله سید رضی شیرازی و بازگشت او برای اقامه نماز و برنامه‌های درسی این مسجد پرداخته می‌شود. روش تنظیم و تالیف آثار فلسفی و به ویژه شرحی که بر منظومه حاج ملاهادی سبزواری و شرحی که بر کتاب الاسفار ملاصدرا توسط آیت‌الله سید رضی شیرازی نوشته شده و آثاری که وی در فقه، اصول و تفسیر قرآن نگاشته، برخی دیگر از موضوعات پایانی کتاب است.

در واقع «در طریق معرفت» هم به وقایع تاریخی ایران و هم به زندگی و فعالیت‌های آیت‌الله سید رضی شیرازی می‌پردازد.

پانوشت، فهرست اعلام، تصاویر

کتاب، پانوشت‌هایی را نیز داراست که اطلاعات بیشتری را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد. به عنوان مثال یکی از این پانوشت‌ها به ماجرای استمداد سیدرضی شیرازی در جریان ترورش در سال 1358 از مردم اختصاص دارد. این پانوشت‌ها هر چند که ممکن است برای مخاطب معمولی، خسته‌کننده باشد، اما نکاتی کاربردی را در اختیار مخاطب خاص قرار می‌دهد.

«در طریق معرفت»، بخش فهرست اعلام را نیز داراست که در برخی از کتاب‌ها نادیده گرفته می‌شود، اما این کتاب با داشتن این بخش، مخاطب خود را در دسترسی سریع‌تر به مطالب یاری می‌دهد.

بخش اسناد و تصاویر نیز حاوی عکس‌هایی مانند سفر تاجیکستان و ملاقات با اسقف اعظم کلیسای ارتدکس، اقامه نماز جماعت در مسجد شفا، در جمع شیعیان هند، در حال تدریس برای شاگردان و پس از ترور در بیمارستان پارس تهران است.

پیام امام خمینی^(ره) در پی ترور آیت‌الله رضی شیرازی، اجازه اجتهاد از سوی آیت‌الله سید ابوالحسن رفیعی قزوینی و گزارش بخش 316 اداره کل سوم ساواک نیز برخی از اسناد کتاب را شامل می‌شوند.

پرسش‌های کتاب

نخستین پرسش هر مصاحبه، دری را به روی مخاطب باز می‌کند. بر همین اساس است که باید در طرح پرسش‌ها و به ویژه پرسش نخست، دقت لازم صورت بگیرد. کتاب «در طریق معرفت»، با این سوال آغاز می‌شود: «به عنوان نخستین پرسش بفرمایید در چه سالی متولد شدید؟ و از خانواده و خاندان خود سخن بگویید.»

هر مصاحبه‌کننده پیش از انجام مصاحبه باید نسبت به مصاحبه‌شونده اطلاعات کافی داشته باشد تا بتواند مصاحبه‌ای پرمحتوا را پیش ببرد. نخستین سوال این کتاب که در قالب پرسش و پاسخ (مصاحبه) تنظیم شده، این ذهنیت را در مخاطب ایجاد می‌کند که گویی مصاحبه‌کننده از مصاحبه‌شونده، چنین اطلاعاتی نداشته تا به واسطه طرح آنها، آن اطلاعات صحیح‌تر و کامل‌تر شود. جز این موضوع، این پرسش، یک پرسش کلی است که بر همین اساس نیز به پاسخی کلی منجر می‌شود.

اما با وجود این سوال، مصاحبه به خوبی و آن‌طور که مصاحبه‌کننده می‌خواهد پیش می‌رود، در واقع اگر چه سوال‌های کتاب «در طریق معرفت»، گاه سوال‌هایی کلی است، اما روال خوبی در طرح آنها وجود دارد. مصاحبه‌کننده، در مصاحبه حضوری فعال دارد، به این شکل که به پاسخ‌های آیت‌الله رضی شیرازی دقت می‌کند و پرسش‌هایی را از همین پاسخ‌ها مطرح می‌سازد؛ مانند این‌که: «به هیئت علوی اشاره کردید. محل این هئیت کجا بود و شما چه نقشی در آن داشتید؟» (ص 105)

برخی از پرسش‌ها هم کلی است (در مورد فعالیت‌های فرهنگی و تبلیغی مسجد شفا با توجه به فضای جامعه در سال‌های دهه 1340 و 1350 و نیز سمت و سویی که کلاس‌های عقیدتی شما داشت، مقداری صحبت کنید)، اما به پرسش‌های جزیی‌تر تبدیل می‌شوند که یک ویژگی مثبت به شمار می‌رود. (یکی از اقدامات شما در مسجد شفا، ایجاد کتابخانه برای مطالعه جوانان دانش‌آموز و دانشجو بود. به‌طور کلی کتابخانه و سایر فعالیت‌های جنبی مسجد چه اهمیت و نقشی در آن دوره ایفا کرد؟ ـ ص 127)

^*در طریق معرفت: مروری بر زندگی و خاطرات آیت‌الله سید رضی شیرازی، مصاحبه و تحقیق: محمد رحیمی، تدوین و نگارش: مرتضی رسولی‌پور، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری و انتشارات سوره مهر، 1395، 232 صفحه