گردش در بخش قدیمی تونس

تاریخ شفاهی و افسانه‌ها و اسطوره‌هایی که در کتاب‌ها پیدا نمی‌شوند

اینل طرفا
ترجمه: سیده زهرا علویان

13 مرداد 1395

شبح‌وار و هراس‌انگیز، تاریخ شفاهیِ شهر مجبورتان می‌کند پیش از عبور از هر گذر دو بار  نگاه کنید. چراغ‌ها را روشن بگذارید و بخوانید.

■

جمعه شب حدود سی نفر در محله القصبة تونس دور هم جمع شدند تا پیش از اینکه یک راست به قلب قسمت قدیمی شهر معروف به مدینه بروند، داستان‌های جمیل بن سعیدان مشهور به تونس وحشی[1] را درباره افسانه‌ها و اسطوره‌های شهر قدیمی بشنوند. 

قصه‌های اجنه، قدیسان قربانی و ارواحی که زمین را ترک نمی‌کنند، در هر گوشه و کناری وجود داشتند. در واقع با توجه به گستردگی کمابیش اندک شهر تونس، به نظر می‌رسد این شهر مکان پر ازدحامی برای آنها باشد.

اولین مرحله گردش دوساعته، طاق عروس[2] بود که طبق یک افسانه، زنی جوان مجبور شده بر خلاف میلش ازدواج کند. وقتی داماد به دنبال عروس آمده، چاهی زیر گاری او باز شده و او را به طور کامل بلعیده است. بر اساس این افسانه خندیدن یا حرف زدن زیر این طاق ممنوع است وگرنه عروس کینه‌جو ظاهر می‌شود و شخص احمقی را که مزاحم او شده خواهد آزرد. امروزه بیشتر مردم بی‌واهمه‌ای از آن روح خشمگین از این گذر عبور می‌کنند. اما طبق صحبت‌های بن سعیدان مردم عادت کرده بودند علیرغم راه میانبری که این گذر به خیابان باب بنات[3]  داشت، از این طاق اجتناب کنند و در عوض مسیرهای طولانی‌تر را  انتخاب می‌کردند. زمانی این کوچه را اهالی محل بستند، چون آنجا محل تجمع آدم‌های بد شده بود، و بن سعیدان احتمال اینکه این افسانه می‌توانسته ارتباطی با این ماجرا داشته باشد انکار نمی‌کند.

تونس شهر افسانه‌ها و قصه‌های بی پایان اشباح است. عکس از پیر بودیلیس[4] (منبع: توئیتر)

کار سازماندهی «افسانه‌های شهر» را گروهی موسوم به کارتاژینا[5] انجام داده است که هدفشان «تبلیغ و ارتقا آگاهی درباره تونس» است. بن سعیدان داستان‌گویِ عصرگاهیِ ما در قسمت قدیمی شهر (مدینه) بزرگ شده است. در مورد گذر‌ها و داستان‌های کوچه‌های تنگ و باریک موطنش کنجکاو بوده و در مورد محله‌ها مطالعه کرده است. به عبارت دیگر مجذوب تاریخ شفاهی آن شده و سالخوردگان شهر برایش از آن گفته‌اند. همان‌طور که او در جریان گردش می‌گفت، این داستان‌ها در کتاب‌های تاریخ پیدا نمی‌شوند؛ آنها افسانه‌ها و اسطوره‌هایی هستند که مردم از یکدیگر آموخته‌اند.

تونس وحشی که لباس سبز به تن دارد گروه را در خیابان‌های باریک تونس هدایت می‌کند.
(منبع: صفحه فیسبوک کارتاژینا، عصام البرهومی)

گروه، بازدید از زاویه‌ها (ابنیه مذهبی که می‌تواند یک مدرسه اسلامی باشد و معمولاً به نام یک قدیس نامگذاری می‌شدند) و خیابان‌هایی که نام‌های‌شان داستان‌هایی در خود پنهان دارند را ادامه دادند. مثل کوچه «شمشیر»[6] که نامش برگرفته از خانواده‌ای ثروتمند و شمشیرساز است که زمانی در آنجا زندگی می‌کردند. آنها بی‌هیچ وارثی مردند و خانه‌های‌شان از هم فروپاشید و داستان‌هایی از ارواح شکارچی که در خانه‌های مخروبه زندگی می‌کردند شکل گرفت.

افسانه‌های نفرین در بخش قدیمی شهر تونس رایج هستند. زمانی افرادی مثل ابراهیم الریاحی، خودشان را قربانی کردند تا طاعون ویرانگر دست از سر شهر بردارد.آخرین حرف‌های او این بود که «اگر طاعون با مرگ من متوقف می‌شود، پس چنین باد!» و برطبق افسانه‌ها پس از مرگ او واقعاً شیوع طاعون متوقف شد.

موسسه کارتاژینا از زمان تأسیس در ماه‌ می‌2014 تورهای زیادی به اطراف شهر و کشور تونس سازماندهی کرده است. امنا میزونی، رئیس این سازمان  به شبکه تونسیا-لایو گفت: «هدف این سازمان از ابتدا حفظ و ارتقا تاریخ و میراث تونس است ولو با بهره بردن از حضور فیزیکی فرهیختگان.» تورهای کارتاژینا هدفمند هستند؛ کارتاژ عصر رومی، کارتاژ عصر پونیک؛ یا تور مدینه در ماه رمضان.

در مدینه افسانه‌های زیادی حمام‌ها را احاطه کرده است. ورود به حمام به تنهایی عملی نابخردانه است. ظاهراً جن‌ها اتاق‌های گرمی که  صدا را منعکس کنند دوست دارند و طبق افسانه‌ها، مردم، و معمولاً زنان جوان، گاهی اوقات درون دیوارها گرفتار می‌شدند و در اولین لحظه گرفتار شدن تنها موی سر قربانی که بین آجرها باقی می‌ماند، قابل دیدن بود. این داستان‌ها بین حمام‌های محرز و رمیمی مشترک هستند، اگر چه هرکدام روایت منحصر به فرد خودشان را حفظ می‌کنند.

راهنمای تور، جمیل بن سعیدان، معروف به آقا تونس وحشی

استخدام عکاسان مهم‌ترین رسالت موسسه کارتاژیناست. میزونی می‌گوید: «ما با کمک شبکه اجتماعی اینستاگرام تونس برای دیدن موزه‌های فراموش شده مثل موزه اقیانوس‌شناسی سالامبو[7] یا موزه نظامی پالاس دو لا روز[8]، صفحه «اینستامیتس[9]» را راه‌اندازی کرده‌ایم. اعضای این صفحه همچنین در مسابقات بین‌المللی شرکت می‌کنند. عکس‌های زیادی هم که در جریان تور‌ها گرفته‌ایم در مسابقات بین‌المللی شرکت داده می‌شوند که با اهداف ما در حفظ میراث فرهنگی تونس و در این مورد خاص با نوشتن مقاله در پرکاربردترین دایرةالمعارف در جهان هماهنگ است.»

تورها معمولاً رایگان هستند؛ اگرچه هنگام بازدید از مکانی خارج از تونس شرکت‌کنندگان هزینه‌های حمل و نقل را به عهده می‌گیرند. او می‌گوید: «فکر پشت این تورها توجه به مکان‌های فراموش شده و ارتقا آگاهی درباره وضعیت اسف‌بار برخی مکان‌های مشخص مثل گوردخمه‌های سالاکتا[10] است.  یک کارشناس همیشه حاضر است و شرکت‌کنندگان به پرسش و تعامل دعوت می‌شوند.»

گردش با داستان وحشتناکی درباره مرگ معاویه یکی از شاگردان محرز به پایان می‌رسد. هنگام فرماندهی افرادش در جنگ، دشمنان سر او را از تنش جدا می‌کنند. اما او به جنگیدن با دشمنانش ادامه می‌دهد و بدون سر می‌افتد. سر و بدن او جدا از هم دفن می‌شوند. گفته می‌شود بعدها وقتی مقامات دولتی سعی کردند سر را برای الحاق به بقیه بدن قربانی نگون‌بخت از قبر درآورند، خون از خاک بیرون جهید وآنها حفاری را متوقف کردند.