نگاهی به یکی از مجلدات «خواب آشفته نفت»

روایت تاریخی سرنوشتی گره خورده با نفت

الهام صالح

26 اسفند 1394

نباید فریب ظاهر را خورد، اما همین ظاهر است که در گام نخست، موجب جذب دیگران می‌شود. اگر از این منظر بخواهیم نگاه کنیم، کتاب «خواب آشفته نفت: از قرارداد دارسی تا سقوط رضاشاه»* می‌تواند در همان گام اول، نظر مخاطب را به خود جلب کند. روی زمینه‌ای به رنگ کِرِم، عنوان کتاب با رنگ سیاه نوشته شده، زیر این عنوان می‌توان توضیحات بیشتری را درباره کتاب مشاهده کرد: «از قرارداد دارسی تا سقوط رضاشاه». رنگ این کلمات، قرمز است و درست زیر آنها نام مولف قید شده: «محمدعلی موحد»؛ عرفان‌پژوه، تاریخ‌نگار و حقوقدان ایرانی که نام او می‌تواند پنجره اعتماد را به سوی مخاطب بگشاید. در گوشه پایین سمت راست کتاب، روی زمینه کِرِم‌رنگ، دو کلاه روی هم قرار گرفته‌اند، همین! طرح جلد کتاب «خواب آشفته نفت» بسیار ساده و در عین حال زیباست. صفحات ابتدایی کتاب با تصویری از یک سکوی نفتی که در قابی زرشکی قرار گرفته، آغاز می‌شود و درست روبه‌روی همین صفحه، عنوان کتاب منتشر شده. این کتاب، یکی از مجلدات مجموعه «خواب آشفته نفت» است.

فهرست کتاب، فصل‌های مختلف آن را مشخص می‌کند. «خواب آشفته نفت»، 20 فصل را داراست، هر یک از این فصل‌ها با عناوینی مشخص شده‌اند؛ فصل یکم: روایت از روزگاران کهن، فصل دوم: نخستین میدان نفتی خاورمیانه، فصل سوم: اختلاف‌های اولیه و زمزمه تغییر قرارداد دارسی، فصل چهارم: قرارداد 1919 و ارتباط آن با نفت، فصل پنجم: آرمیتاژاسمیت و توافق‌های او، فصل ششم: از وثوق‌الدوله تا کودتا(1)، فصل هفتم: از وثوق‌الدوله تا کودتا(2)، فصل هشتم: کودتا، فصل نهم: از سیدضیاء تا نخست‌وزیری رضاخان، فصل دهم: از نخست‌وزیری تا فرماندهی کل قوا...، فصل یازدهم: از فرماندهی کل قوا تا اریکه سلطنت...، فصل دوازدهم: نفت شمال ایران، فصل سیزدهم: درِ باغ سبز(1)، فصل چهاردهم: درِ باغ سبز(2)، فصل پانزدهم: دنباله ماجرا تا الغای قرارداد دارسی...، فصل شانزدهم: کشانیده شدن اختلاف به جامعه ملل، فصل هفدهم: تاملی دیگر در پیامدهای الغای قرارداد، فصل هجدهم: و شد آنچه شد، فصل نوزدهم: چراغ آخر، فصل بیستم: دریغ از راه دور و رنج بسیار.

فصل‌های کتاب، علاوه بر اینکه دارای نام‌هایی مجزا هستند که موضوع کلی هر فصل را مشخص می‌کند، بخش‌هایی را شامل می‌شوند که این بخش‌ها نیز مخاطب را در جریان موضوع مطالب قرار می‌دهند.

سلاح نفت

هر چه در این کتاب پیش برویم، بر حسن سلیقه مولف و ناشر بیشتر پی می‌بریم. دیباچه کتاب با جملاتی کوتاه از یکی دیگر از مجلدات مجموعه «خواب آشفته نفت» آغاز می‌شود، جملاتی که هم درباره اهمیت نفت به مخاطب تلنگر می‌زند و هم موضوع یکی دیگر از مجلدات را نمایش می‌دهد. شاید که همین چند جمله، او را به مطالعه مجلدات دیگر ترغیب کند: «قرن بیستم برای ما با امتیازنامه دارسی (سال 1901) آغاز شد و حوادث و ماجراهای بعدی، خواه و ناخواه، مستقیم و غیر مستقیم، در دود و تف نفت، و گاهی در آتش آن فرو پیچید... سرنوشت ما هنوز سخت با نفت گره خورده است/ خواب آشفته نفت، دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، ص 51».

دیباچه کتاب، با موضوع‌بندی مشخص شده و اعداد هم به آن نظم و ترتیبی داده‌اند تا مطالب، آسان‌تر خوانده شود. این دیباچه از کشف نفت در آمریکا، سال‌های طلایی نفت برای شرکت‌های نفتی میان دو جنگ اول و دوم جهانی، وضعیت استثنایی ایران و کشف نفت در صحرا، گابن و لیبی در نیمه دوم قرن بیستم، سخن می‌گوید.

در دیباچه می‌فهمیم که در اکتبر 1973 و در جنگ یوم‌کیپور که بین مصر و سوریه با اشغالگران فلسطین درگرفت، صدور نفت به کشورهای هوادار اشغالگران تحریم شد و این نخستین بار بود که از سلاح نفت در منازعات بین‌المللی بهره گرفته می‌شد. همچنین به این موضوع پی می‌بریم که کشورهای صادرکننده نفت در دایره اقتصادی واحدی محصور می‌مانند و حوزه‌های دیگر اقتصاد، بهره زیادی از صنعت نفت نمی‌برند.

مولف کتاب به خوبی در همین دیباچه، تحلیل‌های خود را ارائه می‌دهد: «می‌گویند که خاورمیانه همیشه آبستن حوادث است. وقتی ابرقدرت‌های اقتصادی و نظامی زمان موجودیت و امنیت خود را با خاورمیانه گره‌خورده می‌یابند معلوم است که خاورمیانه باید آبستن حوادث باشد، ولی این حوادث ضرورتا و همیشه از خارج سرچشمه نمی‌گیرد. نفت همچنان‌ که می‌تواند منشا بدبختی‌های دهشتناک از قبیل آنچه در عراق افتاد باشد، در سطحی پایین‌تر نیز می‌تواند زمینه‌ساز مناقشات مرزی میان کشورهای همسایه باشد.»

شرایط زندگی کارکنان نفت

فصل‌های مختلف کتاب هم مانند دیباچه، دارای نثری روان است. ابتدای برخی از این فصل‌ها نیز به تناسب به جملات، یا اشعاری مزین شده. به عنوان مثال، در فصل دهم، بیتی از «ایرج میرزا» آغازگر فصل است: «تجارت نیست، صنعت نیست، ره نیست/ امیدی جز به سردارِ سپه نیست»!

در بخشی از این فصل درباره قدرت چنین نوشته شده: «قدرت که سر از مهار برکشد و لگام بگسلاند خاصیت سلول سرطانی پیدا می‌کند. عطشی پایان‌ناپذیر دارد. هر چه فربه‌تر و ستبرتر می‌گردد بر عطش او می‌افزاید و دائما در حال پیشرفت و گسترش است... بر سر راه قدرتِ تمامیت‌طلبِ رو به گسترشِ رضاخان سه مرکز عمده رقیب وجود داشت که او با حزم و احتیاط فراوان به سراغ آنها رفت و یکایک آنها را در خدمتِ خود گرفت و سپس هر سه را منکوب کرد: قدرت مذهب و روحانیت؛ قدرت خان‌ها و روسای عشایر و ایلات؛ و قدرت وجیه‌المله‌های اصلاح‌طلب.»

در بخش دیگری از کتاب هم شرایط زندگی کارکنان نفت توصیف شده است: «کمپانی برای کارکنان خارجی خود منازلی ساخته بود و هر کدام از آنان به محضِ ورود به محل کار خود به فراخور رتبه خویش جایی برای سکونت داشت، اما کارکنان ایرانی مجبور بودند بخش مهمی از حقوق و دستمزد خود را به کرایه منزل تخصیص دهند. انبوه کارگران در حصیرآبادها و حلبی‌آبادهای پیرامون تاسیسات شرکت سر می‌کردند و تعداد کمی از آنها، که دستمزد و حقوق بیشتری دریافت می‌کردند، اجاره نشین خانه‌های محقری بودند که توسط کسبه محل ایجاد می‌شد.»

موحد در کتاب «خواب آشفته نفت» از کشف نفت تا قراردادهای مهم نفتی و حتی شرایط زندگی کارکنان نفت را تشریح کرده. این کتاب فقط توضیح و تشریح نیست، بلکه وی تحلیل‌های خود را نیز ارائه داده است.

روزشمارِ رویدادهای مهم

«خواب آشفته نفت»، دارای بخش‌های مکمل هم هست. «روزشمارِ رویدادهای مهم»، یکی از همین بخش‌ها است که به وسیله ناشر برای این اثر فراهم شده. این روزشمار از سال 1238 و تولد صنعت نفت در آمریکا، آغاز می‌شود و تا پایان 19 آبان 1330 ادامه می‌یابد. در این تاریخ، رابرت گارنر، نایب رئیس بانک جهانی در دیدار با دکتر مصدق اعلام کرد که بانک جهانی حاضر است در صورت دعوت مشترک ایران و انگلیس برای راه‌اندازی مجدد صنعت نفت ایران اقدام کند.

در این روزشمار به این موضوع هم اشاره شده که در ژانویه و فوریه 1952 هیات‌هایی از طرف بانک جهانی به ایران آمدند و از تاسیسات نفتی آبادان دیدن کردند، اما طرح بانک عملی نشد. البته این رویداد به صورت مجزا در روزشمار قرار نگرفته است، بلکه به عنوان رویداد تاریخ 19 آبان 1330 منتشر شده.

«خواب آشفته نفت»، بخش‌های جالبی هم دارد. مثلا در بخش «فهرست نام‌ها»، فهرستی از ضبط فارسی نام‌هایی که در متن کتاب وجود دارد، به ترتیب الفبای فارسی ارائه شده. در بخش «شناسنامه رجال» هم یک معرفی‌نامه اجمالی از اشخاصی که نام آنها در این کتاب است در اختیار مخاطب قرار گرفته.

نکته مهم درباره بخش‌های تکمیلی کتاب این است که ناشر در بخش‌هایی که به این نتیجه رسیده که عنوان برای مخاطب آشنا نیست، توضیحاتی را ارائه داده، «فهرست نام‌ها» یکی از همین بخش‌ها است. در بخش «نمایه» نیز زیر این عنوان، داخل پرانتز به عنوان «فهرست راهنما» اشاره شده. یا اینکه در بخش «روزشمارِ رویدادهای مهم» این موضوع مورد توجه قرار گرفته که این روزشمار توسط ناشر به کتاب افزوده شده است. در بخش «شناسنامه رجال» هم بر این نکته تاکید شده که این شناسنامه، یک معرفی اجمالی است و باید برای آشنایی بیشتر با اشخاص به منابع دیگر مراجعه کرد. ارائه این توضیحات، باعث می‌شود مخاطب سعی کند انتظاری متناسب با موضوع کتاب از آن داشته باشد.

یادداشت‌های روزانه رئیس شرکت نفت انگلیس و ایران

«خواب آشفته نفت»، همچنین دارای سه پیوست است. پیوست نخست، روایت سید حسن تقی‌زاده از صورت مذاکرات جلسه هفتم بهمن 1327 در مجلس شورای ملی است. تقی‌زاده به عنوان وزیر دارایی ایران، قرارداد امتیاز 1312 (1933) را امضا کرد. پیوست دوم، روایتی از «سِر جان کَدمَن»، رئیس شرکت نفت انگلیس و ایران را شامل می‌شود که بر اساس یادداشت‌های روزانه او تنظیم شده. روایت سوم نیز گزارش کلی «مستر هور»، وزیر مختار بریتانیا در تهران است که در تاریخ 6 مِی 1933 به «سِر جان سایمون»، وزیر خارجه بریتانیا ارسال شد.

در بخشی از این گزارش چنین نوشته شده: «در قرارداد جدید، حق‌السهم سابق ایران که بر مبنای شانزده درصد (16%) سودِ ناب پرداخت می‌شد به کلی حذف و به جای آن قرار شده است در آتیه از قیمت هر تُن نفت استخراج شده لااقل چهار شیلینگ آن به عنوان حق‌السهم دولت ایران منظور گردد و مجموع این حق‌السهم در هیچ سالی کمتر از هفتصد و پنجاه هزار (000/750) لیره نباشد. نیز شرکت نفت مبلغی در حدود دو میلیون لیره به طور مقطوع بابت تصفیه بدهی‌های سابق خود به دولت ایران می‌پردازد و در مقابل سی سال تمدید امتیاز دریافت می‌کند که به این ترتیب کل مدت امتیاز (با احتساب از تاریخ امضای قرارداد جدید) شصت سال می‌شود.»

در این کتاب، اغلب پانوشت‌ها به انتهای کتاب و به بخش «یادداشت‌ها» منتقل شده‌اند. این کتاب در نشست‌هایی که در مراکز مختلف برگزار شده، مورد نقد و بررسی قرار گرفته. ذکر نکردن منبع، یکی از نقدهای منتقدان به این کتاب است. برخی از منتقدان هم این موضوع را مطرح کرده‌اند که کاش به شرایط زندگی کارکنان نفت بیشتر پرداخته می‌شد، اما این موضوعی است که موحد آن را به انتشار کتابی دیگر موکول کرده است. نقدهای مطرح شده به کتاب اما بیشتر مثبت است. از محمدعلی موحد با عنوان «بنیان‌گذار تاریخ نفت» نام برده‌اند و این کتاب را پیوند خجسته حقوق و تاریخ دانسته‌اند.

«خواب آشفته نفت»، درباره نفت است و این موضوع قطعا مورد علاقه همه مخاطبان نیست. از این عنوان، این‌طور انتظار می‌رود که محتوای مطالب کتاب، قابل فهم نباشد، اما چنین نیست. موحد، با نثر نرم و زیبای خود، مطالب را قابل فهم می‌کند و مخاطب را به مطالعه کتاب، علاقه‌مند می‌سازد. این کتاب، آنچه را که باید برای جذب مخاطب داشته باشد، داراست. «خواب آشفته نفت»، زیبایی ظاهری و باطنی را با هم دارد. بی‌دلیل نیست که یکی از مجلدات این مجموعه با عنوان «دکتر مصدق و نهضت ملی ایران» در سال 1384، جایزه کتاب سال را دریافت کرده است.

*‌ خواب آشفته نفت: از قرارداد دارسی تا سقوط رضاشاه، محمدعلی موحد، نشر کارنامه، 1393، 654 صفحه