در کتابخانه ملی مطرح شد

تاریخ شفاهی زنان مبارز از منظر بررسی‌ها و تجربه‌ها

12 اسفند 1394

پیرو برگزاری سلسله نشست‌های کارگروه تاریخ شفاهی انجمن ایرانی تاریخ با همکاری گروه تاریخ سیاسی پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی، نشست «تاریخ شفاهی زنان سیاسی و مبارز در دوره محمدرضا شاه پهلوی» هشتم اسفند 1394 در سالن پرهام در مرکز اسناد کتابخانه ملی ایران برگزار شد.

محسن کاظمی و فائزه توکلی میهمانان این نشست بودند. کاظمی که در حوزه خاطرات زنان، تدوین‌گر کتاب‌ «خاطرات مرضیه حدیدچی(دباغ)» است، درابتدای این نشست ضمن اظهار این نکته که «صحبت‌های ما نقل تجربه و پرسش و پاسخ است» به برخی تجربه‌ها و محدودیت‌ها در حوزه ثبت تاریخ شفاهی زنان و موضوع تاریخ شفاهی زنان مبارز در دوره پهلوی دوم اشاره کرد.

او از تجربه‌های محققان تاریخ شفاهی در دنیا گفت و افزود: «تاریخ شفاهی در اغلب دانشگاه‌ها به صورت یک رشته علمی مستقل پژوهش می‌شود.»

محسن کاظمی مسائل زنان را مهم دانسته و بر برنامه‌ریزی بنیانی برای حوزه تاریخ شفاهی آنان تأکید کرد. وی گفت: «در ایران کار تاریخ شفاهی حاکمیتی و دولتی است و باید در حوزه آکادمیک به آن پرداخته شود؛ اما در دنیا تمرکز تاریخ شفاهی در سه لایه است؛ بخش دانشگاهی که در دانشگاه‌های کلمبیا، هاروارد و کالیفرنیا انجام می‌شود؛ بخش کتابخانه‌ای در شیکاگو و کالیفرنیا؛ و بخش سوم در بایلور و ایندیانا که موسسات وابسته به دانشگاه، کار را انجام می‌دهند. در ایران مراکز دولتی در حوزه‌های انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در حال ثبت و ضبط هستند.»

کاظمی در ادامه گفت: «بحث تاریخ شفاهی زنان مهم است، چون بخش اثرگذار بر جامعه ایران است؛ اما نه با دید فمینیستی. باید به تاریخ شفاهی زنان و مردان که نقش مکمل در انقلاب را بر عهده داشتند، پرداخته شود. درزمینه انقلاب، زنان بسیار تلاش کردند؛ بخشی از آنها که در دانشگاه پزشک و مهندس بودند، بخشی که مذهبی بودند، مانند خانم دباغ و تعدادی زیاد از این قشر که زندان رفتند و شهید شدند؛ برخی حتی مهاجرت کردند، تا جایی که خانم دباغ محافظ امام خمینی(ره) در نوفل‌لوشاتو می‌شود.»

وی افزود: «زنان چپ نیز بسیار فعال بودند؛ ویدا حاجبی تبریزی که در کتابش با عنوان «داد بیداد» به تاریخ شفاهی آنان در زندان اشاره شده است. از زنان مذهبی، خانم منظرخیر حبیب‌اللهی از گروه مجاهدین اسلام و خانم سوسن حداد‌عادل که در مدرسه رفاه، انقلابی‌ساز بودند، از جمله زنان مبارز هستند. باید اذعان کرد که انقلاب اسلامی نه مردانه است، نه زنانه. تا دهه 60 ، تاریخ شفاهی در حوزه جنگ بود و سپس وارد مسائل دیگر شد. انقلاب و جنگ، زمینه‌ساز شدند تا تاریخ شفاهی در ایران به صورت جهشی، رو به جلو برود و با این دو، رو به جلو می رود. تاریخ شفاهی انقلاب بسیار پیچیدگی دارد، در ایدئولوژی و حق و باطل، اما در دفاع مقدس مرز حق و باطل به روشنی مشخص است. کارنامه نشر دفاع مقدس را که نگاه کنیم، تعداد قابل توجهی به تاریخ شفاهی زنان پرداخته‌اند. اما حقیقت زن در انقلاب چیست و کجا بوده؟ تاریخ شفاهی چقدر برای نیل به حقیقت موفق بوده است؟»

کاظمی در ادامه گفت: «خانم توکلی از اولین افراد تاریخ شفاهی‌کار در حوزه زنان هستند که در رابطه با زنان مبارز زندانی پژوهش کرده‌اند؛ اما کتاب‌شان تاکنون چاپ نشده است، که خودشان به دلایلش اشاره خواهند کرد. در موزه عبرت ایران، خانمی به نام جلالوند خاطرات کوتاهی از 20 نفر از زنان را در قالب کتاب «آن روزهای نامهربان» چاپ کرده است. مرکز زنان ایران در بنیاد مطالعات ایران هم شکل گرفت و توسط مهناز افخمی در دانشگاه کلمبیا تأسیس شد که در 1970 دانشگاه کلمبیا و دانشگاه ملی در حوزه کار تاریخی قرارداد بستند؛ اما در نهایت به انقلاب رسید و نشد و سال 1981 کار ادامه داده شد. در هفته‌نامه الکترونیکی تاریخ شفاهی ایران هم در ستونی در پاورقی خانم لین آبرامز، در حوزه تاریخ شفاهی به دستاوردهای نظری و عملی خودش که در قالب چند کتاب چاپ شده است، مطالبی آورده می‌شود.»

در ادامه جلسه، فائزه توکلی، دبیر کارگروه تاریخ شفاهی انجمن ایرانی تاریخ و عضو گروه تاریخ سیاسی پژوهشگاه علوم انسانی به طرح تاریخ شفاهی زنان سیاسی و مبارز که در سال‌های 89- 85 با حمایت موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) و حمایت دکتر نجفقلی حبیبی، معاونت پژوهشی موسسه و دکتر مرادی‌نیا، رئیس گروه تاریخ موسسه برای پژوهش‌های درباره زنان انقلاب انجام شد، اشاره کرد. وی گفت: «در این طرح با حدود سی نفر از زنان حدود 120 ساعت مصاحبه پژوهشی در روش‌شناسی آن انجام گرفت که تاکنون، متاسفانه موسسه، بخش اول را که تاریخ شفاهی زنان سیاسی است و در پانصد صفحه تدوین شده چاپ نکرده‌ است.»

وی با اشاره به روش‌شناسی تاریخ‌نگاری در تاریخ شفاهی و گفتمان حاکم خاندان پهلوی، به تاریخ شفاهی خانم رضوانه دباغ و خانم عالیه امام‌زاده پرداخت. توکلی اظهار داشت: «اغلب زنان به واسطه شوهران، پدران و برادران‌شان در مبارزات سیاسی وارد شدند.»

توکلی همچنین به تحلیل محتوا و کیفیت در پژوهش‌های تاریخ شفاهی اشاره و مراحل تحقیق کیفی محتوا را ذکر کرد. او همچنین بخش‌هایی از روایت‌های خانم رضوانه دباغ (که توسط ساواک به خاطر نوشتن مطالبی علیه خاندان پهلوی دستگیر شده بود و آن مطالب در دفترچه‌ای بود و آنها را از رادیوی مربوط به مبارزان در عراق دریافت و پیاده‌سازی کرده بود)،‌ خانم سوسن حداد‌عادل (از مدرسه رفاه که با دباغ دستگیر و شکنجه شده بود) و خانم امام‌زاده (خاله شهید جهان‌آرا که به خاطر خواهرزاده‌اش درگیر مسائل سیاسی شده و زندگی مخفی را شروع کرده بود، کتاب‌های مذهبی را مطالعه می‌کرد و از طریق محمد جهان‌آرا مطلع شدکه لو رفته‌اند؛ در مسیر دیدار با خواهرش توسط ساواک بازداشت شد و خود را با نام نیره دهقان و کمی عقب‌افتاده جا می‌زند تا کاری با او نداشته باشند و به خاطر آمدن صلیب سرخ در سال 1355 و بازدید از زندان، زیاد شکنجه نشد) را مطرح و در تحلیل روایت‌های گفته شده توسط آنان تاکید کرد: «چند گفتمان در روایت زنان قابل تفکیک است؛ گفتمان مذهبی: اغلب زنان خود را از خانواده مذهبی و مسلمان معرفی می‌کردند، گفتمان سیاسی: ازطریق والدین، برادران و دوستان به سوی مبارزات کشیده شده بودند؛ و گفتمان فرهنگی: با حضور در مساجد و حسینیه‌ها و مدارس مذهبی به فعالیت‌های فرهنگی می‌پرداختند.»

وی در ادامه، به گفتمان‌ سیاسی خاندان پهلوی و شرایط استبدادی و خفقان آن دوره و دستگاه سرکوب و آزار و شکنجه اشاره کرد و افزود: «استبداد و شکنجه و آزار انقلابیون، از عوامل مهم گفتمان مبارزاتی قشر زنان است؛ آنان پیش‌قراول، پشتیبان و همراه پدران، برادران و خانواده‌های مبارز خود بودند و در کنار آنان عَلم مبارزه را بر دوش داشتند و خون‌های زیادی از آنان در راه دفاع از آزادی و استقلال کشورشان ریخته و رنج آثار شکنجه با گذشت حدود پنج دهه بر پیکر نحیف‌شان خودنمایی می‌کند.»

در پایان، توکلی، در خصوص نقش زنان در دوران پهلوی دوم و حضور پررنگ زنان گروه‌های چپ که به صورت ناشناس، بسیار بودند، گفت: «اطلاعات ما کم است؛ حتی نشانی از قبر آنها نداریم. اسناد ساواک هم کاملا دراختیار نیست. لذا لازم است با حمایت موسسات برای آنکه در تاریخ‌نگاری، ادای امانت هم شود، خاطرات آنان ثبت و ضبط شود.»

گزارش نشست «پیوند تاریخ شفاهی با تاریخ فرهنگی» در پژوهشگاه علوم انسانی(1)

گزارش نشست «پیوند تاریخ شفاهی با تاریخ فرهنگی» در پژوهشگاه علوم انسانی(2)

بررسی «پیوند تاریخ شفاهی و علوم اجتماعی»

گزارشی از طرح تاریخ شفاهی زنان سیاسی و مبارز در دوران پهلوی دوم و انقلاب اسلامی