تاریخ شفاهی زنان، نیازها و ضرورت‌ها

دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی

05 اسفند 1394

سنگر خانگی- ایلام-1359-عکاس: علی فریدونی

تاریخ شفاهی به عنوان ابزار مناسب برای انتقال تمام تجربیات و حواشی آن از یک نسل، گروه و طبقه با همه فرآیندها و عناصری از آغاز فعالیت‌های فمنیستی در دهه 60 میلادی و بعد از آن مورد توجه فعالان تاریخ‌نگاری زنان بوده است. کارآمدی تاریخ شفاهی در برقراری ارتباط با گروه‌های حاشیه‌نشین و اقلیت‌های نژادی و مذهبی منجر به استفاده از آن برای تبیین و تشریح در مستندسازی طیف گسترده‌ای از زندگی زنان در زمینه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و زندگی عادی و روزمره گردید.

        تاریخ‌نگاری زنان در نتیجة تأثیرات مکتب آنال و گسترش جنبش فمنیستی در هیئت موج سوم، در ذیل تاریخ طبقات فرودست و مطالعات زنان در کشورهای اروپایی و غربی توسعه یافت. ریشه تاریخ‌نگاری زنان از دل موج دوم جنبش‌های زنان در اروپا و آمریکا بیرون آمده است. نگرش حاکم بر تاریخ‌نگاری مدرن نسبت به جایگاه و نقش زنان در تاریخ همچنان تداوم وضعیت زنان مطابق ‌تاریخ‌نگاری سنتی بوده است.

اولین فعالیت‌های تاریخ شفاهی زنان در دنیا، در دهه 60 میلادی شروع شد و در ذیل جریان‌های تاریخ از پایین به بالا رشد یافت. این اقدامات عمدتا مبتنی بر مستندسازی فعالیت‌های زنان در دهه‌های 60 و 70 میلادی بود. از مهم‌ترین پروژه‌های اولیه تاریخ شفاهی زنان می‌توان به زنان دورگه آفریقایی آمریکایی و زنان سیاهپوست اشاره نمود. در مسیر مستندسازی تاریخ شفاهی زنان برخی معتقد بودند که نمی‌توان به موضوعاتی در این زمینه دست یافت. زیرا وقتی در مورد مردان می‌نویسیم، اغلب از فعالیت‌های اجتماعی، کارهای بزرگ و موفقیت‌های آنان می‌گوییم، اما در مورد زنان چه چیزی می‌توان نوشت؟ زنان چه موفقیت‌هایی داشته‌اند؟ از زنی که در خانه می‌نشست و بچه‌داری و خانه‌داری می‌کرد، چه انتظاری می‌توان داشت که به موفقیت‌های اجتماعی یا سیاسی دست پیدا کند؟ در مورد این زنان چه چیز خاصی می‌توان نوشت؟ اگر هم تاکنون در تاریخ‌نگاری سنتی توجه به مقولة زنان مشاهده می‌شود صرفا به این خاطر بوده که این گروه در نقش خواهر، همسر، مادر ‌یا معشوقة مردان سیاسی برجسته بوده ‌یا به عبارت واقعی‌تر، این زنان نقش مردانه ایفا کرده باشند.

تاریخ شفاهی با امکان‌پذیری رها شدن از فضای ساختارگرای سخت مردانه، توضیح درباره جنبه‌های زشت تاریخ درباره زنان که کمتر قابلیت ضبط دارد و ممانعت از دور نگهداشتن عمدی از دیده شدن در تاریخ، فضای مناسبی را برای مطرح شدن زنان در تاریخ معاصر فراهم نموده است. تاریخ شفاهی علاوه بر شخصی‌سازی روایت‌های زنان می‌تواند ابزار مناسبی برای سنجش جایگاه اجتماعی و حضور فعال زنان در جامعه فراهم نماید. تاریخ شفاهی می‌تواند این نکته که هدف از تاریخ‌نگاری زنان نشان دادن محرومیت‌های آنها در طول تاریخ نیست بلکه نشان دادن این واقعیت است که آنها در طول تاریخ با وجود شرایط نابرابر توانسته‌اند به زندگی و جامعه خود شکل دهند را پررنگ نموده و منابع لازم برای انجام این نوع تاریخ‌نگاری را فراهم کند.

بررسی فعلی فعالیت‌های صورت گرفته درباره زنان در ایران نشان می‌دهد که تاکنون در زمینه تاریخ شفاهی زنان در حوزه‌های انقلاب و جنگ پروژه‌های موردی به انجام رسیده است، از جمله می‌توان به پروژه تاریخ شفاهی زنان مسلمان که تحت همین عنوان به چاپ رسیده، پروژه تاریخ شفاهی زنان در انقلاب اسلامی که به همت موسسه تنظیم و نشرآثار امام خمینی(ره) و توسط خانم توکلی انجام شده است و مجمع بانوان راوی دفاع مقدس که به منظور مستندسازی تاریخ جنگ به صورتNGO  فعالیت می‌کند، اشاره نمود. ابطحی، ایجاد کننده این گروه درباره هدف از تشکیل آن به چند نکته کلیدی از جمله جدی نگرفته شدن نقش زنان در جنگ، نگاه مردانه به نقش زنان در جنگ و عدم مستندسازی دقیق عرصه‌های مختلف حضور آنها در جنگ تحمیلی اشاره کرده است.

واقعیت این است که غیر از مواردی که در بالا اشاره و به طور مختصر به آن پرداخته شده است فعالیت دیگری در زمینه ضبط تاریخ شفاهی زنان انجام نشده است. موضوعات بسیار زیادی هست که می‌تواند در این زمینه مد نظر قرار گیرد. نقش زنان در سیاست و رخدادهای سیاسی، حوزه اشتغال، کارآفرینی، مؤسسه‌های اقتصادی، اصناف و بازار، صنایع دستی، سازمان‌های محلی و صنعت، زنان و وقف، زنان در اجتماع و فرهنگ، زن در فرقه‌ها و مذاهب می‌تواند از طریق پروژه‌های تاریخ شفاهی و از ابعاد گوناگون مورد بررسی قرار گیرد.

از طریق تاریخ شفاهی علاوه بر مستندسازی فعالیت‌های زنان می‌توان به مسائل عمیق‌تری مانند تغییرات در خواست‌ها و تفکرات زنان پرداخت. معنا بخشی به مصاحبه‌های تاریخ شفاهی زنان از طرفی ضمن افزایش سطح سواد، زمینه‌های افزایش مشارکت اجتماعی قوی‌تری را فراهم خواهد نمود. همچنین می‌تواند زمینه‌های هویت‌بخشی و هویت‌طلبی زنان در جامعه را که امروزه تبدیل به یک خواست اجتماعی شده است، مطابق مقتضیات هر دوره پاسخگو باشد. از طرف دیگر منابع با ارزش آرشیوی را تولید نماید تا محققان آینده برای انجام پژوهش در زمینه تاریخ زنان در دل تاریخ‌نگاری مردانه به دنبال رد پا نباشند و در زمینه‌های مختلف، منابع کافی برای پژوهش درباره زنان در اختیار داشته باشند.