درباره کتاب «بن‌بست مستوفی»

کرمان از نگاه میرزا مصطفی‌خان مستوفی کرمانی

الهام صالح

03 اسفند 1394

پلاکی قدیمی، رنگ و رو رفته و زنگ‌زده، روی بخشی از یک دیوار قرار گرفته. این پلاک، دربردارنده نام کوچه است: «بن‌بست مستوفی». روی بخش دیگری از دیوار همین نام با گچ نوشته شده. این دیوار آجری با نوشته‌های روی آن، طرح جلد کتاب را تشکیل می‌دهد، کتابی که به همین نام است: «بن‌بست مستوفی».*

اگر زیر این عنوان، توضیحاتی ارائه نشده باشد، فکر می‌کنیم با یک کتاب داستانی مواجه هستیم، اما این‌طور نیست. «بن‌بست مستوفی»، خاطرات میرزا مصطفی‌خان مستوفی کرمانی را روایت می‌کند. پدیدآورنده در پیشگفتاری که بر کتاب نوشته، به این موضوع اشاره کرده است که خاطرات میرزا مصطفی‌خان مستوفی کرمانی از منابع مهم تاریخ مبارزات مردمی کرمان در دوره مشروطه و قاجاریه به شمار می‌رود؛ اما تاکنون مورد بررسی تاریخی قرار نگرفته است.

میرزا مصطفی‌خان مستوفی کرمانی نیز در این خاطرات، نخست از اصل و نسب خود می‌گوید و پس از ارائه شرح حالی از خود، درباره خاطراتش این‌طور توضیح می‌دهد: «این اوراق شامل [شرح] حال مختصر وقایع زندگانی شخصی و حکومت‌هایی [است] که به کرمان آمده، حکومت کرده‌اند و وقایع ایام حکومت هر یک اهمیتی داشته است؛ مختصراً ذکر می شود تا خواننده تمتعی برده باشد. [این دفتر] در دو فصل بیان می‌شود. فصل اول در ترتیب حکام بعد از فوت محمد اسماعیل‌خان وکیل‌الملک تا سنه‌ یک هزار و سیصد و سی و سه...»

خاطرات راوی کتاب از «حکومت حاجی حسین خان نظام‌الدوله و مرتضی‌قلی‌خان وکیل‌الملک» آغاز می‌شود و آخرین خاطره نیز درباره «دیدار ناظم‌التجار و سردار ظفر» است.

میرزا مصطفی‌خان مستوفی کرمانی در دست‌نوشته‌های خود، اطلاعاتی بکر را در مورد قیام‌های مردمی شهر و ولایات کرمان در دوره قاجار ارائه می‌دهد که از لحاظ تاریخ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی شهر کرمان اهمیت بسیاری دارد.  

متن این خاطرات با خط نستعلیق تحریری و توسط میرزا مصطفی‌خان مستوفی کرمانی نوشته شده و زمان آن حدود سال 1334 قمری مصادف با حکومت نصرت‌السلطنه، عموی احمد شاه قاجار است.

«حکومت فیروز میرزا»، «حکومت عبدالحسین سالار لشکر»، «حکومت سردار معتضد»، «حکومت امیرنظام گروسی»، «قیام مردم کرمان- قیام ناظم‌التجار و نایب ابراهیم- هجوم مردم به ارگ»، «حکومت صاحب‌اختیار»، «حکومت امیراعظم» و «قیام مشروطه طلبان» برخی از رویدادهایی است که توسط راوی کتاب شرح داده می‌شود. وی درباره قیام مردم کرمان در زمان حکومت ظفرالسلطنه چنین نوشته  است:«از وقایعی که در مدت حکومت سردار اتفاق افتاد، گرانی جنس و تنگی و سختی نان بود که مردم به هیجان آمده بودند و ضمنا هم برای آشوب محرک داشتند. [مردم] چند روز متوالی جمعیت می‌کردند و به خانه مرحوم حاجی محمد خان و مدرسه ابراهیم خان و محل‌های دیگر که گمان جنس می‌رفت ازدحام می‌کردند و اسباب زحمت می‌شدند.»

در زمان حکومت نصرت‌الدوله نیز مردم کرمان قیام کردند که این‌طور شرح داده شده است: «چند روز به تحریک بعضی از اهالی شهر دکاکین را بسته، کارخانه‌های قالی‌بافی را برچیده، شکایت از گرانی نان و حکایت از ظلم و استبداد می‌نمودند. در شهر غوغا و آشوب برپا کردند و می‌گفتند: حکومت با مشروطه همراه نیست تا ناچار نصرت‌الدوله در مسجد جامع که عموم اهالی شهر حضور به هم رسانیده بودند، حاضر شد و با اهالی به طور مهربانی صحبت می‌کرد و اظهار همراهی با مشروطه می‌نمود و طوری خوش‌خلقی و خوش‌رویی به خرج می‌داد که حدی برایش متصور نبود.»

این کتاب که در قالب تاریخ شفاهی قرار دارد، بخشی از تاریخ ایران را در کرمان و از زاویه نگاه میرزا مصطفی‌خان مستوفی کرمانی شرح می‌دهد. در بخش‌های مختلف کتاب، تصاویری وجود دارد که بین آنها می‌توان عکس‌های شخصیت‌های مختلف نام برده شده در خاطرات را مشاهده کرد. هر یک از این عکس‌ها با شرحی که در کنار آنها قرار گرفته، بخش تصویری کتاب را به وجود می‌آورد که در مخاطب، تصویری ذهنی ایجاد می‌کند. همچنین تصویر بخشی از اوراقی که به قلم میرزا مصطفی‌خان مستوفی کرمانی نوشته شده، در فواصل مختلف کتاب ارائه شده که این دست‌نوشته‌ها نیز با شرحی مختصر، مخاطب را راهنمایی می‌کند. علاوه بر این مزیت‌ها کتاب «بن‌بست مستوفی»، مزیت دیگری نیز دارد. پدیدآورنده کتاب فقط به ارائه خاطرات راوی کتاب بسنده نکرده، بلکه خود نیز تحقیقاتی را به عمل آورده است که این تحقیقات را می‌توان در قالب پانوشت‌هایی در این کتاب مشاهده کرد.

پدیدآورنده، همچنین در پیشگفتار به برخی از مشکلات گردآوری این مجموعه اشاره کرده است: «نبودِ نسخه دیگر از متن و کپی ناخوانا دشواری‌های زیادی را در پیش رو مُحشی گذاشت، ولی پیشنهاد شادروان علی نقی مستوفی و استفاده‌ از تبحر آقای محمد نقی فردوسی در بازخوانی این متن و راهنمایی ایشان باعث رفع خیلی از مشکلات شد، ولی متأسفانه کلمات ناخوانا در متن زیاد دیده می‌شود. دلیل ناخوانایی نبود کیفیت و پاک شدن متن بود و به طور مثال در حکومت رکن‌الدوله، به علت ناخوانایی متن، اطلاعات مفید تاریخی از دست رفته، امید است که روزی متن اصلی این نسخه پیدا شود و این مشکلات نیز رفع گردد.»

این موضوع که پدیدآورنده کتاب به مشکلات اشاره کرده، می‌تواند مخاطب را با مشکلات این کتاب و سایر کتاب‌هایی از این گروه آشنا سازد. البته کتاب «بن‌بست مستوفی»، خالی از نقص نیست. این کتاب، اشتباهات تایپی دارد. همچنین در فهرست کتاب که باید بدون غلط باشد، شماره صفحه «قیام مردم کرمان- حکومت رکن الدوله»، 144 ذکر شده در صورتی که مطلب «قیام مردم کرمان» در صفحه 142 منتشر شده است.

اگر این اشکال‌ها را نادیده بگیریم، پدید آوردن کتابی در زمینه تاریخ شفاهی که بخشی از تاریخ را بازگو می‌کند، اقدامی ارزشمند است که نمی‌توان مزیت‌های آن را نادیده گرفت.

راوی این کتاب، در حوزه حکومتی حکام کرمان، مستوفی بوده و اتفاقاتی را که در حوزه قدرت رخ داده، یادداشت کرده، همین موضوع «بن‌بست مستوفی» را به کتابی بااهمیت تبدیل می‌کند.

*‌ بن‌بست مستوفی: خاطرات میرزا مصطفی‌خان مستوفی کرمانی، تصحیح و تحشیه: علی جمیل کرمانی، دفتر فرهنگ و مطالعات پایداری حوزه هنری استان کرمان و انتشارات سوره مهر، 280 صفحه