کتاب‌ها، مقالات و مراکز فعالی که یک کشور آفریقایی را معرفی می‌کنند

نگاهی به منابع تاریخ شفاهی بورکینافاسو

زینب گلستانی، مرضیه خزایی

28 بهمن 1394

کشور بورکینافاسو[1]، از جمله کشورهای آفریقای غربی، از شمال و غرب با مالی، از شرق با نیجریه، از جنوب شرقی با بِنین[2]، از جنوب با توگو و غنا و از جنوب و جنوب شرقی با ساحل عاج[3] مرز مشترک دارد. نام این کشور که به دریا راه ندارد، در لغت به معنای «کشور مردم شریف» است و پایتخت آن کشور اوگادوگو[4] است. بورکینافاسو که به بورکینا نیز شهرت دارد، عضو اتحادیه آفریقا[5] و جامعه اقتصادی دولت‌های آفریقای غربی[6] است. این کشور فرانسه زبان سابقاً با نام اُت-ولتا[7] مستعمره کشور فرانسه بوده و استقلال خود را در سال 1960 به دست آورده است. لازم به ذکر است نام کنونی بورکینافاسو در تاریخ 4 اوت 1984 برای آن انتخاب شد.

بورکینافاسو که از سال 1896، با ورود دولت فرانسه، دوران استعماری را تجربه کرد، در سال 1904 به عضویت آفریقای غربی فرانسوی [8] در آمد، امری که حضور تعداد بسیاری از مردم این کشور را در جنگ جهانی اول سبب شد. پس از مبارزات بسیار و دستیابی به استقلال، مردم بورکینافاسو موریس یامِئوگو[9] را به عنوان اولین رئیس‌جمهوری خود برگزیدند. از جمله وقایع مهم تاریخ معاصر این کشور شورش سال 2011 است که دلیل اصلی آن به سال 2008 و اعتصاب گسترده در دانشگاه اوگادوگو[10]، و به دنبال آن محروم کردن دانشجویان از تمامی حقوق اجتماعی و کشتار آنها، باز می‌گردد. همچنین در 30 اکتبر 2015، بلِز کُمپائوره[11]رئیس‌جمهوری وقت، به منظور شرکت مجدد در انتخابات ریاست جمهوری سال 2015، تصمیم به اصلاح قانون اصلی محدود کننده‌ طول دوره ریاست جمهوری گرفت، امری که نتیجه‌ آن قیام مردمی و به دنبال آن تشکیل حکومت انتقالی با ریاست میشل کافاندو[12] بود. پس از کودتای 17 سپتامبر 2015 که به گروگان گرفته شدن رئیس‌جمهوری و نخست‌وزیر وقت از سوی نظامیان ارتش امنیت ریاست جمهوری[13] انجامید، و پایان این کودتا در 30 نوامبر 2015، روشه مارک کریستین کابوره[14] در نتیجه انتخابات با به دست آوردن 49, 53 % آرا به ریاست جمهوری بورکینا فاسو رسید.[15]

این نوشتار با بیان قسمت کوچکی از تاریخ معاصر کشور بورکینافاسو، سعی در معرفی منابع تاریخ شفاهی این کشور، از جمله کتاب‌ها، مقالات، و مراکز فعال در این زمینه دارد.

مراکز فعال در زمینه تاریخ شفاهی

یکی از مراکز فعال در زمینه تاریخ شفاهی بورکینافاسو، انجمن علوم و جوامع[16] در مرکز ملی تحقیقات علمی و فنی[17] اوگادوگو (INSS/ CNRST) است که به جمع‌آوری منابع شفاهی و انجام تحقیقات تاریخی می‌پردازد.

در ژوئن 2012، مردم‌شناسان دانشگاه یوهان گوتنبرگ منتز[18] و دانشگاه گوته فرانکفورت مین[19] در آلمان، پروژه‌ گردآوری مجموعه‌ای از منابع تاریخ شفاهی بورکینافاسو را در آرشیو ملی این کشور به دست گرفتند. آرشیوهای ملی که در سال 1970 پایه‌گذاری شده‌اند، در حال حاضر در برگیرنده بیش از شش هزار صفحه یادداشت، نقل و ترجمه مربوط به حدود هشتصد مصاحبه صورت گرفته با روستاییان کهنسال، صاحبان زمین و رئیسان روستا در مناطق مرزی بورکینا فاسو و غنا هستند. همچنین به همت پروفسور کارولا لنتز[20] از گروه مردم‌شناسی و مطالعات آفریقا در دانشگاه یوهان گوتنبرگ، گروهی از پژوهشگران جوان پروژه دیگری را تحت حمایت مرکز همکاری‌های پژوهشی[21] با عنوان «توسعه فرهنگی: تاریخ زبان در ساوان‌های آفریقای غربی» و با پشتیبانی مالی بنیاد پژوهشی آلمان[22] آغاز کردند. پروژه‌ای که تاریخ شفاهی مرتبط با مهاجرت و اسکان، حقوق و سیاست محلی در دوران پیشااستعماری، استعماری و پسااستعماری را گردآوری نمود. این گروه، بین سال‌های 1997 و 2002، مصاحبه‌هایی را در بیش از دویست روستای شمال غرب غنا و جنوب غربی بورکینافاسو انجام داد. مطالعه‌ای که بخش قابل ملاحظه‌ای از انتشارات دانشگاهی را در پی داشت، از جمله: پانزده پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دو رساله دکتری و یک تز استادی، به علاوه 9 کتاب و مشارکت در بیش از نود مقاله و کتاب، که مجوز آنها از سوی لنتز و همکارانش که در این پروژه شرکت داشتند صادر شد.

با وجود این، لازم به ذکر است به دلیل کمیاب بودن منابع کتبی مرتبط با دوره پیشااستعماری این منطقه و حتی منابع مربوط به حوادث اخیر، مورخین تاریخ شفاهی از روستاییان کهنسال آرشیوی ارائه می‌دهند که فاقد ارزش اطلاعاتی علمی است. با این حال پروفسور حمیدو دیالو[23]، مدیر آرشیو ملی بورکینافاسو در سخنرانی خود در مراسم تحویل این منابع، تأکید می‌کند: «سنت‌های شفاهی بخشی از میراث فرهنگی مقدس ما هستند.» این اطلاعات جمع آوری شده، به رشته تحریر درآمده واز سوی گروه پژوهش به زبان‌های انگلیسی و فرانسه ترجمه شده است. نسخه‌های دیگری از این اطلاعات در نهاد مطالعات آفریقا[24] دانشگاه غنا[25] در شهر لژون[26]، در مجموعه آفریقا، کتابخانه مل ویل هرسکویست در دانشگاه شمال غربی در اوانستون، ایللیون ایالات متحده آمریکا[27]، در کتابخانه موسسه فرابنیوس[28] دانشگاه گوته فرانکفورت مین و البته در کتابخانه گروه مردم‌شناسی و مطالعات آفریقا دانشگاه یوهان گوتبرگ منتز نگهداری می‌شود.

همچنین کتاب فولکلور آفریقا: یک دایره‌المعارف، نوشته فیلیپ ام. پیک و کوییل یانکاه[29] به هجده نوار صوتی با عنوان «بورکینافاسو، اواگادوگو، 1983- 1987» اشاره می‌کند که به سیاست‌های دولتی بورکینافاسو می‌پردازد.

منابع مکتوب تاریخ شفاهی بورکینافاسو

تاریخ شفاهی کشورهای آفریقایی از سنت شفاهی آنها جدا نیست. بورکینافاسو نیز به عنوان یک کشور آفریقایی از این قاعده مستثنا نیست.

کلود- هلن پرو با همکاری ژیلبرت گونن و فردینان ناهیمانا در کتاب منابع شفاهی تاریخ آفریقا[30] که شیوه‌ای علمی را برای یافتن مطلعان و دسته‌بندی سنت‌های به دست آمده برمی‌گزیند، به تاریخ مردم این قاره و ارتباط ایشان با جهان خارج می‌پردازد.

از جمله کتاب‌هایی که در زمینه تاریخ این کشور و بر پایه‌ سنت شفاهی به رشته تحریر در آمده: کتاب بورکینافاسو، گفتارهای نیای لوبی: جادوگران و عنکبوت‌ها[31] نوشته پاتریک کرساله و بیوانته کامبو است که به چاپ رسیده است. این کتاب که در مجموعه «گفتارهای نیاکان» به چاپ رسیده است، در برگیرنده 158 صفحه مکتوب و یک لوح فشرده صوتی است. مطالب موجود در این کتاب که به کمک مردان و زنان منطقه جمع‌آوری شده و بر پایه سنت شفاهی استوار است، مشخصه‌های جامعه لوبی به طور اخص و آفریقای غربی یا آفریقای سیاه را به طور کلی ترسیم می‌کند. در این کتاب با حکایاتی از حیواناتی چون عنکبوت، خرگوش صحرایی و کفتار مواجهیم که علاوه بر مطالب آموزشی اطلاعاتی نیز در رابطه با اخلاق به ما می‌دهد.

کتاب دیگری با عنوان در چهارراه تاریخ‌ها: سنن شفاهی منطقه‌ یانا (بورکینافاسو)[32] نوشته زاخاری مینوگو، و پژوهش و شرح آندره‌آرکا[33]، بر همین اساس شکل گرفته است. منطقه یانا که از مکان‌های سنتی موز[34] به شمار می‌رود، حتی برای پژوهشگران نیز ناشناخته مانده است. با آنکه در منطقه یانا، چه در گذشته و چه در زمان حال، هیچ‌گاه حکومتی تشکیل نشده است، نویسنده این کتاب با تحقیقات خود که از زمستان 1996 تا تابستان 1998 ادامه داشته است، اطلاعاتی در مورد یاتا- زائوسه[35] جمع‌آوری کرده و در اختیار خواننده قرار می‌دهد. مصاحبه‌های انجام شده در منطقه‌ یانا مهم‌ترین بخش کتاب را تشکیل می‌دهند. اطلاعات پس از جمع‌آوری، توسط مردم‌شناسانی به نام آندره آ رِکا تفسیر و شرح داده شده است. در این کتاب تا حد امکان سعی در حفظ مصاحبه‌ها به عنوان سند و سبک استدلال مخاطبان بوده است. این مصاحبه‌ها به دو زبان (زبان مورِ- یانا و فرانسه) ارائه شده‌اند، امری که این کتاب را نه تنها از نظر تاریخی بلکه از نظر قوم‌شناسی و زبان‌شناسی نیز در کانون توجه قرار می‌دهد.

همچنین پایگاه اینترنتی کتابخانه‌های کشور کلمبیا[36] فهرستی از آثار نگاشته شده در زمینه تاریخ و سنت آفریقا ارائه می‌دهد که علاوه بر کتاب‌های مذکور، از میان آنها می‌توان به کتاب سخنان لیپتاکو: تاریخ از نگاه سنت شفاهی در آفریقا،[37] نوشته پل ایروین[38] اشاره کرد.

متیو هیلگر[39] در کتابی با عنوان مردم‌شناسی در مقیاس شهر، شهرنشینی، تاریخ و معرفت در کودوگو (بورکینافاسو) به مطالعات مردم‌شناسی در شهر کودوگو و رابطه شهر و هویت مردمان آن می‌پردازد. این کتاب در دو بخش با عنوان «منابع نظری، تاریخی و روش‌شناختی» و «بودن از کودوگو تا کودوگو» تنظیم شده است. نویسنده فصل آخر بخش دوم را به «ایجاد تاریخ شفاهی در بطن شهر» اختصاص می‌دهد.

 هیلگر همچنین مقاله‌ای را تحت عنوان چالش‌هایی پیرامون تاریخ کودوگو [40]به رشته تحریر درآورده است که در آن با بهره‌گیری از منابع شفاهی به بررسی تاریخی یکی از وقایع شهر کودوگو، سومین شهر با اهمیت بورکینافاسو، می‌پردازد. این مقاله که پیرامون قتل روزنامه‌نگاری به نام زُنگو[41] در سال 1998 توسط دولت وقت و تعارضات موجود میان روایات منقول از این قتل، شکل می‌گیرد، سعی در مطالعه‌ این تعارضات با در نظر گرفتن ماجرای اصلی دارد. روش مورد استفاده در این مقاله، روشی استدلالی است که به ایجاد تاریخ شفاهی منجر می‌شود. پیروی از قواعد خاصی در تحلیل این استدلال‌ها، دستکاری وقایع تشکیل دهنده ماجرا و نه تفسیر آنها را به عنوان پیش فرض ماجرا مطرح می‌کند. در اینجا، پیشکسوتان، دارندگان لوازم تولید گفتار تاریخی موجه و قانونی، به توجیهی مرتبط با سابقه فیزیکی متوسل می‌شوند، حال آنکه تحلیل تاریخی، عوامل دیگری چون ایثار برای جامعه یا مشارکت در توسعه‌ شهر را به عنوان بازیگران اساسی ایجاد این تنش‌ها معرفی می‌کند. نگارنده در این مقاله سعی در پاسخ به برخی سؤالات پیش آمده در این ماجرا دارد، از جمله: چرا با آنکه در نگاه اول این واقعه مرتبط با چندین گروه به نظر می‌رسد، سبک استدلال در این تعارض کثرت‌گرا نیست؟ هیلگر با پاسخ به پرسش‌هایی از این دست، می‌کوشد حفظ آرمان‌هایی چون ایثار برای جامعه یا مشارکت در توسعه شهر را به عنوان عواملی برای ارزش‌بخشی و هویت‌بخشی به یک نسل در محیط شهری مطرح کند.

 میشل بُکارا، محقق مرکز ملی تحقیقات علمی[42] و مردم‌شناس، در کتاب افسانه و تاریخ قوم موز[43] در منطقه کیریتِنگا (بورکینافاسو)[44]، تاریخ استان بورکینابه‌ کیریتانگا[45] را بر اساس مصاحبه با پیشکسوتان و از نقطه نظر ساکنان بومی این منطقه به نگارش درآورده است. نویسنده که برای انجام تحقیقاتش به روستای سیلالبا[46] مهاجرت کرده است، در کتابش با تأثیرپذیری از نگرش جامعه‌ موز و با بهره‌گیری از سنت شفاهی، خواننده را غرق در دنیایی جادویی و اسطوره‌ای می‌کند. افسانه‌های حاضر در تاریخ روستای سیلالبا، بخش اصلی کتاب را تشکیل می‌دهند.

مصاحبه‌ها بین سال‌های 1999-1991 و به زبان موره[47] صورت گرفته است. در این کتاب سلسله مراتب اجتماعی، سنت‌ها، روابط با حیوانات توتِم به کمک مصاحبه‌های انجام شده، شرح داده می‌شود. بر این اساس خواننده، اهمیت رؤیا را به عنوان روشی برای ارتباط برقرار کردن با اجداد، رابطه با برخی حیوانات برای فراخواندن یک مرده و همچنین مفهوم قدرت، رؤسای سنتی، رابطه‌شان با استعمار یا قدرت دولتی در زمان توماس سانکارا[48] به روشنی ملاحظه می‌کند. اهمیت رؤسای عرفی برای زندگی اجتماعی، جشن‌هایی مانند کیوگو[49] در رابطه با زندگی زمین‌داری، قربانی برای باران و زندگی روستایی را یادآور می‌کند. همچنین مهاجرت از اوآگادوگو، غنا و نیجریه نیز در این داستان‌ها مطرح می‌شود. آنچه نگارنده در اثر خود جست‌وجو می‌کند، بیان داستان بومیان و فرزندان زمین و آسمان است. توضیحات مرتبط با جامعه‌ موزی به توضیحاتی در مورد یک استان منجر می‌شود، سازماندهی سیاسی که خود را به شکل «حکومت پادشاه، حکومت عرف» خلاصه کرده، نشان می‌دهد. در آخر، نویسنده مسئله‌ انتقال سنت‌ها، به ویژه آنچه را در باب روابط زنان ومردان، روابط جوانان و افراد سالخوره، بزرگ‌ترها و کوچک‌ترها و ارزش سمبولیک پول مطرح است، بیان می‌کند. این کتاب به همراه یک دی وی دی ارائه داده شده که نحوه‌ انجام این تحقیق را نشان می‌دهد. این دی وی دی در برگیرنده‌ آیین‌ها و افسانه‌ها به زبان فرانسه، مصاحبه‌هایی به همراه زیرنویس، ساخت دولو (dolo)[50]، مناظر و مراسم اولین نگرش به بورکینافاسو است.

همچنین ژی کاوادا[51] در کتابی با عنوان متون تاریخی شفاهی مردم مزی در جنوب (بورکینافاسو)[52] تعدادی از نقل‌های سنت شفاهی را که ارزش تاریخی دارند به نام «کبسگو»[53] نزد مردم موز ارائه می‌دهد. این سند بنیادین اجازه‌ دسترسی به تاریخ جامعه‌ آفریقایی بدون خط را می‌دهد.

تیونا فردیناند اوآتارآ در تز دکترای خود با عنوان سنت شفاهی، آشنایی و تاریخ: جامعه‌ سِنوفو و شناخت آن از گذشته[54] به نگرشی تاریخی در باب مردم سِنوفو[55] ساکن بورکینافاسو، مالی و ساحل عاج و به کمک منابع شفاهی و مکتوب جمع‌آوری شده طی بیست سال اخیر در کشورهایی چون سنگال، فرانسه، ایتالیا و بلژیک، می‌پردازد. این پژوهش به سه فصل تقسیم می‌شود: فصل اول به نگاه مردم اطراف به مردم سِنوفو بویژه در زمینه نامگذاری عمومی، مشخصه‌های اخلاقی و انجمن‌های مذهبی آن اختصاص دارد؛ فصل دوم به سِنوفوها و دریافت زمانی از شخصیت آنها اختصاص داده شده و در این قسمت برداشت سِنوفو از مفاهیمی چون تاریخ، تحول دنیا و شخصیت ایشان مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ فصل آخر در برگیرنده‌ سنتز مطالب دو فصل قبل است، در اینجا نگارنده تاریخ مردم سِنوفو را در گاه‌شماری جهانی قرار می‌دهد. در قسمت نتیجه‌گیری، مؤلف بر خصوصیات تاریخی، اجتماعی و فردی این مردمان تأکید می‌کند و با اشاره به محدودیت‌های کار خود، دورنمایی برای پژوهش‌هایی نو باز می‌کند.

از جمله سایر رساله‌های دکتری نگاشته شده در رابطه با جامعه بورکینافاسو می‌توان به رساله‌ دکتری وینل با عنوان «خانواده زنانه، جامعه مردسالار و زندگی زنانه نزد مردم سیکومس (موس، بورکینافاسو)»[56] اشاره کرد که در سال 1988 دفاع شده است. جامعه‌ مردم سیکومس موضوع مقاله‌ای با عنوان «از قبیله سیکومس بودن و شدن: هویت و در سرزمین مواگا (بورکینافاسو)»[57] را شکل می‌دهد که در سال 2000 در نامه مطالعات آفریقایی[58] منتشر شده است.

منابع

1. سنت شفاهی آفریقا

• IRWIN, Paul. Liptako speaks: history from oral tradition in Africa. Princeton, N.J.: Princeton University Press, c1981. (221 p.)
  Barnard & Butler Stacks: DT553.U79 L564
• PERROT Claude-Hélène, Gonnin Gilber, Nahimana Ferdinand, Sources orales de l'histoire de l'Afrique.

1. سنت و تاریخ شفاهی بورکینافاسو

• BOCCARA, Michel, Mythe et histoire des Moose du Kiritenga (Burkina Faso), l’Harmattan, 2013, + DVD inclus.
• HILGERS Mathieu, Une ethnographie à l'échelle de la ville. urbanité, histoire et reconnaissance à Koudougou (Burkina Faso), Editions Karthala, Paris.
• HILGERS, Mathieu, « Les conflits autour de l’histoire de Koudougou (Burkina Faso) », Cahiers d’études africaines [En ligne], 186 | 2007, mis en ligne le 31 mai 2010, consulté le 07 janvier 2016. URL : http://etudesafricaines.revues.org/7184
• KAWADA J. Textes historiques oraux des Mosi méridionaux (Burkina-Faso)., Institut de Recherches sur les langues et les cultures d'Asie et d'Afrique, Tokyo, JAPON (1985).
• KERSALÉ, Patrick and Biwanté Kambou. Burkina Faso : parole d'ancêtre lobi : sorcières et araignées. Collection "Parole d'ancêtre". Fontenay-sous-Bois, France : Anako éditions, 1999. (158 p. ; 1 sound disc)
  Butler Stacks: DT555.45.L63 K47 1999g (plus CD-ROM)
• MINOUGOU, Zacharie. Au carrefour des histoires : traditions orales de la région Yana (Burkina Faso) ; [éditées et commentées par Andrea Reikat]. Afrika-Archiv ; 4. Veröffentlichungen des Frobenius-Instituts an der Johann Wolfgang Goethe-Universität zu Frankfurt/Main. Köln : Rüdiger Köppe Verlag, 2004. (113 p.)
  Butler Stacks: GR351.7 .M56 2004g
• OUATTARA, Tiona Ferdinand, Tradition orale, initiation et histoire : la société senufo et sa conscience du passé, thèse de doctorat en Histoire sous la direction de Jean Devisse, soutenue en 1991, à Paris 1 . )http://www.theses.fr/1991PA010595(
   

1. تاریخ و فرهنگ بورکینافاسو

• LABOURDETTE, Jean-Paul. Le Petit Futé Burkina Faso, 2007–2008. 3d ed. Paris: Nouvelles Éditions de l’Université, 2007.
• Central Intelligence Agency. “Burkino Faso.” In The World Factbook. Washington, DC: Central Intelligence Agency.
• LANSDORF, Tom, ed. “Burkina Faso.” In Political Handbook of the World 2014. Thousand Oaks, CA: CQ, 2014.
• VINEL V. La famille au féminin. Société patrilinéaire et vie sociale féminine chez des Sikoomse (Moose, Burkina Faso), These de doctorat EHESS, Paris 1988.
• "Etre et devenir Sikoomse: Identité et initiation en pays moagga (Burkina-Faso)", in Cahier d'études africaines, n° 158, 2000, pp: 257-279.