برگزاری هفتمین نشست بررسی آثار تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی

نقد کتاب «حکمت وسیاست»؛ بخشی از خاطرات دکتر نصر سندیت ندارد

فاطمه مرادی

28 بهمن 1394

به گزارش سایت تاریخ شفاهی ایران، هفتمین نشست نقد و بررسی‌ آثار تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی با موضوع نقد و بررسی کتاب «حکمت و سیاست: مجموعه تاریخ شفاهی و تصویری ایران معاصر، خاطرات دکتر سید حسین نصر» با حضور حسین دهباشی، تدوین‌گر اثر، مرتضی میردار و علی تاج‌الدینی منتقدان اثر، 25 بهمن 1394 در سالن سلمان هراتی حوزه هنری برگزار شد.

کتاب «حکمت وسیاست» شامل خاطرات دکتر سیدحسین نصر است که سِمت‌هایی همچون ریاست دانشگاه آریامهر و ریاست دفترِ فرح دیبا را در دوره پهلوی دوم به عهده داشته است.

جعفرگلشن، پژوهشگر تاریخ ومجری نشست، در آغاز گفت: «کتاب «حکمت و سیاست» به کوشش حسین دهباشی پدید آورده شده و به خاطرات دکتر نصر، از رجال عصر پهلوی می‌پردازد و به دلیل اهمیت خاطرات دکتر نصر، این کتاب مورد توجه حوزه تاریخ شفاهی قرار گرفته است.»

وی در ادامه از علی تاج‌الدینی، پژوهشگر و منتقد، خواست درباره کلیات کتاب «حکمت و سیاست» سخن بگوید. تاج‌الدینی ضمن تشکر از برگزاری جلسه نقد این کتاب گفت: «کتاب خوش‌فرمی است؛ پیداست کار بسیار خوبی روی آن صورت گرفته است. وجود عکس‌های مناسب و کاربرد فونت خوب در این کتاب از لحاظ ظاهری هم اثری برجسته ساخته است.»

این پژوهشگر در ادامه گفت: «از نظر مضمونی، کتاب، فوق العاده است و آنچه این کتاب را با دیگر آثار تاریخی که درباره دکتر نصر تولید شده متمایز می‌کند، روایت دکتر نصر از علل سقوط رژیم پهلوی و سهم دکتر نصر در انقلاب اسلامی است که با آنها آشنا می‌شویم. ما پیش از این کتاب روایت صریحی از زبان دکتر نصر، در این باره نداشتیم.»

همیشه با افراد سطح بالای حکومتی ارتباط داشت

 تاج‌الدینی درباره شخصیت دکتر نصر گفت: «وی شخصیت تاریخی و تأثیرگذاری داشته است، از طرف مادری، نوه شیخ فضل‌الله نوری و پدرش، طبیب مخصوص دوره پهلوی، نماینده مجلس و وزیر فرهنگ بود. دایی‌ها و عموهایش مسئولیت‌های مهمی در حکومت داشتند، عمویش پدر تئاتر ایران بود و خودِ نصر، ارتباط فامیلی با جمشید آموزگار داشت. وی در نوجوانی برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت. پس از اخذ مدارک فوق لیسانس از دانشگاه ام‌آی‌تی و دکترای فلسفه به ایران بازگشت. از کودکی، تربیت خاصی داشته و به تأثیر از پدر و بستگانش همیشه با افراد سطح بالای حکومتی نشست و برخاست داشته است.»

وی افزود: «حسین نصر به علت تعلق شدید به سنت‌های دینی و گرایش سنت‌گرایی، با بزرگان دینی و مراجع از جمله علامه طباطبایی، علامه شعرانی، آیت‌الله مطهری و... ارتباط داشته است. نصر در جریان کشف حجاب، با کشفِ حجاب مادرش مخالف بود و به انقلاب سفید، رأی نداده است.»

من تحصیل‌کرده تاریخ نیستم!

در ادامه نشست، حسین دهباشی، تدوین‌گر خاطرات حسین نصر، درباره نقاط ضعف کتاب گفت: «یکی از نقطه ضعف‌های خودم که در کتاب تأثیر گذاشته، این است که من تحصیل‌کرده تاریخ نیستم؛ البته دوره تاریخ شفاهی را به عنوان یک درس گذرانده‌ام.»

او افزود: «آرزوی من این بود در دل یک مجموعه مانند حوزه هنری کار تولید این کتاب را انجام می‌دادم، تا هر جا با مشکلاتی بر می‌خوردم، از دوستان و همکارانم کمک می‌گرفتم، اما باید بگویم علی‌رغم آنچه خود کتاب نشان می‌دهد، همه کارهای این اثر را خودم انجام داده‌ام و یک کار گروهی نبوده است.»

دهباشی گفت: «در نقد این کتاب می‌‌توانیم دو رویکرد داشته باشیم؛ درباره درستی یا نادرستی گزاره‌هایی که مصاحبه‌شونده و مصاحبه‌کننده ابراز می‌کنند، اظهارِ نظر کنیم؛ یا اینکه کتاب را از جهت روش‌شناسی نقد کنیم.»

وی افزود: «من از بین روش‌ها، روش شیکاگو را برگزیدم؛ و اگر قرار است نقدی صورت بگیرد، بهتر است با توجه به شیوه‌ای که من انتخاب کرده‌ام، انجام شود.»

در ادامه، گلشن، مجری نشست، از مرتضی میردار، مسئول بخش تاریخ شفاهی مرکز اسناد انقلاب اسلامی و منتقد کتاب «حکمت و سیاست» خواست درباره کلیات کتاب سخن بگوید.

نقد کتاب، نادیده گرفتن زحماتِ تدوین‌گر نیست

مرتضی میردار، ضمن تشکر از دهباشی برای تدوین کتاب «حکمت و سیاست» گفت: «نقد این کتاب به منزله نادیده گرفتن زحمات دهباشی نیست، بلکه ناشی از اهمیت کتاب و شخصیت دکتر نصر، از رجال سیاسی- دینی برجسته عصر پهلوی است. دهباشی با وجود همه مشکلاتی که در راه تاریخ شفاهی وجود دارد، به خارج از کشور رفت و توانست با دکتر نصر مصاحبه کند؛ چون کسانی که در غرب زندگی می‌کنند، عموماً به مصاحبه‌کنندگان، نگاه امنیتی دارند.»

وی افزود: «آرا و اندیشه‌های دکتر نصر را در بستر تاریخی و انقلاب اسلامی باید نقد کرد، نه در حوزه فلسفه و علوم اسلامی، زیرا کار ما در حوزه تاریخ شفاهی است.»

گلشن، مجری نشست در ادامه گفت: «کتاب «حکمت وسیاست» از لحاظ ظاهری، طراحی جلد و صفحه‌بندی خوبی دارد.»

وی در ادامه از تاج‌الدینی، یکی از دو منتقد حاضر، خواست راجع به چگونگی جذب مخاطب کتاب سخن بگوید. تاج‌الدینی گفت: «امتیاز این کتاب، نسبت به دیگر کتاب‌های تاریخی که از دکتر نصر به چاپ رسیده، در این است که این اثر، نخستین کتابی است که خاطرات دکتر نصر را روایت می‌کند و ما پیش از این روایت صریحی از زبان دکتر نصر نداشتیم.»

مرتضی میردار هم گفت: «کتابِ عالی و بی اشکالی است.»

دهباشی نیز توضیح داد: «قبل از مصاحبه با آقای نصر، همه آثاری که از ایشان در ایران موجود بود را خواندم. علاوه بر این موارد، آثاری که از ایشان در مرکز مطالعات خاورمیانه‌شناسی در دانشگاه هاروارد دسته‌بندی شده بود، اسناد لانه جاسوسی، اسناد وزارت خارجه آمریکا و فایل‌های صوتی که از قبل جمع‌آوری کرده بودم، مطالعه و بررسی ‌کردم.»

وی در ادامه درباره روش تهیه مصاحبه‌ها گفت: «فایل‌های صوتی که از قبل تهیه کرده بودم، مطالعه می‌کردم و در اختیار پژوهشگران تاریخ که با آنها ارتباط داشتم می‌گذاشتم؛ آنها سؤالات جدیدی مطرح می‌کردند و من از دکتر نصر می‌پرسیدم.»

او افزود: «پرونده ساواک درباره دکتر نصر در مرکز اسناد انقلاب اسلامی، گزیده‌ای از مجموعه‌ای بزرگ از اسناد بود و من به همه آنها دسترسی نداشتم.»

 در ادامه تاج‌الدینی، موضوع جایگاه و شخصیت دکتر نصر را پی گرفت و گفت: «دکتر نصر، کتاب‌های زیادی در حوزه عرفان، فلسفه و... نوشته است، وی جریان اصلی سنت‌گرایان در غرب است ولی کتاب «حکمت و سیاست» روی این اخبار متمرکز نشده است؛ با آنکه این کتاب توسط مرکز مهم کتابخانه ملی منتشر شده است.»

 در ادامه نشست، میردار، به دهباشی گفت: «بهتر است، بعد از اتمام مصاحبه در حوزه تاریخ شفاهی، امضای راوی در پایان مصاحبه باشد تا وی ادعایی نداشته باشد و اینکه حسین نصر، ادعا می‌کند بعضی روایات از من نیست از کجا آمده است؟»

دهباشی پاسخ‌ داد: «روش من در تدوین کتاب، بر اساس مکتب شیکاگو است و دکتر نصر، موافق انتشار کتاب بود. ناراحتی آقای نصر، به علت اضافه شدن پاورقی‌ها و توضیحات در کتاب است. تفاوت مصاحبه تاریخی با تاریخ شفاهی در این است که در مصاحبه تاریخ شفاهی خود را شیفته گفت‌وگو نشان می‌دهیم، البته در مصاحبه تاریخ شفاهی اجباری به پاسخ نداریم و می‌توانیم قضاوت را برعهده مخاطب بگذاریم، ولی من پاسخ و پرسش‌های خودم را در پاورقی کتاب به صورت نقد آوردم.»

وی ادامه داد: «دوره تاریخ شفاهی را در دانشگاه کلمبیا گذراندم و مرحله پیاده‌سازی مصاحبه‌ها را بر اساس شیوه تاریخ شفاهی شیکاگو انجام دادم، طبق این روش، امضای راوی معنا ندارد. من به خواست خودم و از آنجا که فرزند انقلاب اسلامی هستم نه پهلوی، بخشی از خاطرات دکتر نصر را در پاورقی نقد کردم.»

در ادامه، حجت‌الاسلام سعید فخرزاده، مسئول واحد تاریخ شفاهی دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری، درباره تفاوت دیدگاه تاریخ شفاهی در ایران با دیگر کشورها گفت: «دیدگاه تاریخ شفاهی در ایران به دلیل نگاه دینی، متفاوت است.»

 سپس تاج‌الدینی از دهباشی پرسید: «در جاهایی از کتاب، به طور مثال نصر ادعا می‌کند کتاب جلال آل‌احمد را وی نگاشته است و شما در پاورقی می‌آورید که سه سال قبل از روی کار آمدن نصر، کتاب آل‌احمد به چاپ رسیده است؛ ولی در بعضی از موارد، در مورد ادعاهای نصر پاورقی نیاورده‌اید. آیا این به علت موافقت شما با آن موضوعات است؟ چرا جایی در کتاب نقد و جایی دیگر، نقد نکرده‌اید؟»

تاریخ براساس روایات مختلف است نه تک‌روایت

گلشن، مجری نشست در پاسخ به تاج‌الدینی گفت: «کتاب «حکمت وسیاست» برای سطح عام جامعه در نظر گرفته شده است.»

وی افزود: «تاریخ براساس روایات مختلف شکل می‌گیرد نه تک‌روایت! این کتاب بر اساس خاطرات نصر و حاصل فهم، حضور و افکار نصر نگاشته شده است؛ کسی که مسلط به تاریخ باشد، می‌تواند از داده‌های نصر استفاده کند، نه به آنها تکیه کند.»

 در ادامه دهباشی در پاسخ به تاج‌الدینی گفت: «در مقدمه توضیح دادم که خواننده سطح توقع خود راپایین بیاورد.»

 وی ضمن اشاره مقدمه و روش‌ کتاب افزود: «برنامه مصاحبه‌های تاریخ شفاهی از جمله ایران معاصر، به علت اشتباه حافظه راوی و خطای لفظی وتعمدیِ مصاحبه شونده، واجد گزاره‌های به شدت گمراه‌کننده است؛ و این مصاحبه‌ها صرفاً بیان‌گرِ نقطه‌نظرات مصاحبه‌شونده است.»

800 ساعت گفت‌وگو انجام شده است

دهباشی گفت: «این کتاب در نوع خود، یکی از آثار بزرگ‌ترین پروژه‌هاست، زیرا حدود 800 ساعت گفت‌وگو انجام شده و می‌توانست در قالب یک رساله دکترا به اجرا درآید. متن مصاحبه را در چهار مرحله نقد کردم: 1- واژگان وعبارات غیر فارسی و نیازمند به توضیح 2- اطلاعات تخصصی مربوط به علوم طبیعی، اقتصادی و نظامی3- رویدادها ورخدادهای اجتماعی 4- مدعاها وخطاهای آشکار تاریخی.»

وی ضمن اشاره مجدد به مقدمه کتاب، افزود: «از اطلاعات مورخین جهت بهبود کتاب در چاپ بعدی، به صورت ضمیمه استفاده خواهم کرد.»

دهباشی گفت: «نشر کتاب توسط کتابخانه ملی به معنی تأیید کتاب در همه سطوح نیست؛ کتاب باید در سطوح مختلف، نقد شود.»

در ادامه تاج‌الدینی گفت: «نصر ادعا می‌کند واسطه بین علما و دربار بوده است؛ و خود را شاگرد علامه طباطبایی و واسطه دیدار بین طباطبایی و هانری کوربن می‌داند. در زمینه تألیف کتب درسی از مرحوم دکتر بهشتی و باهنر دعوت کرده است. خیلی از دانشجویان و طلبه‌ها را بورسیه کرده و برای خیلی از اساتید بدون گزینش، مدرک تهیه کرده است. برای جلوگیری از انتشار سیر تفکر غربی، فلسفه شرقی مانند ژاپن و ده‌ها مقاله درباره فلسفه داشته است. مجموعه مقالات او در مجله «جاودان خرد» به چاپ می‌‍‌‌‌رسید. وی ده‌ها میلیون تومان از بنیاد پهلوی را صرفِ آبادسازی و تعمیر مکان‌های مذهبی کرده است که در بعضی موارد، ادعاهای وی درست است. دکترحسین نصر خود را سهامدار انقلاب اسلامی می‌داند.»

اما مرتضی میردار درباره شخصیت دکتر نصر گفت: «از «من» زیاد صحبت می‌کند، در نگاه غربی‌ها «من»، شاید معنا داشته باشد ولی در ایران، «من» معنی ندارد.»

وی با اشاره به صفحه 27 کتاب افزود: «دکتر نصر می‎گوید: «خدا خواست من فیلسوف متولد شوم.» در صفحه 141 کتاب می‌گوید: «یکی از ستون فرهنگی ایران من هستم.» در همین صفحه می‌گوید: «در جشن 2500 ساله من طرف مشورت قرار نگرفتم.» چگونه ممکن است نصر در جریان تحولات فرهنگی باشد، ولی مورد مشورت قرار نگرفته باشد؟»

یکی از حاضران در پاسخ به پرسش میردار گفت: «به علت مخالفت دکتر نصر با برپایی جشن‌های 2500 ساله، مورد مشورت قرار نگرفته است.»

مرتضی میردار در ادامه با اشاره به صفحات 309 و 311 گفت: «دکتر نصر، دکتر شریعتی را عامل چپ‌گرایی و اختلال حق و باطل می‌داند.»

حسین دهباشی در پاسخ گفت: «دکتر نصر، دکتر شریعتی را به چشم رقیب نگاه می‌کند و این که چرا جمهوری اسلامی من و خدماتم را نادیده گرفته است.»

مرتضی میردار هم با اشاره به صفحه 225 کتاب گفت: «دکتر نصر اظهار می‌کند در دوره رضاشاه، نسبت به مسائل دینی، سخت‌گیری نمی‌شد، در حالی که طبق اسناد، رضاشاه، سیاستِ ضد دینی داشته است.»

وی با اشاره به صفحه 180 کتاب افزود: «دکتر نصر در جریان تغییر تاریخ رسمی کشور و خط، نقش داشته است.»

 اما تاج‌الدینی گفت: «دکتر نصر از مخالفین تغییرِ خط در ایران بود.»

میردار، با اشاره به صفحه 129 کتاب گفت: «دکتر نصر ادعا می‌کند عنوان آیت‌اللهی را برای امام خمینی(ره) جعل کرده است، ولی طبق اسناد، امام خمینی(ره) در سال 1323 این عنوان را داشته است و نصر در آن زمان هشت یا نه ساله بوده است.»

در ادامه هفتمین نشست نقد وبرسی آثار تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، علیزاده، یکی از حاضران گفت: «دکتر نصر، شناخت اساسی از سنت اسلامی نداشته است، به طور مثال دکتر نصر در کتاب «حکمت وسیاست» به زیارتگاهی در بغداد اشاره می‌کند که نامش را نمی‌داند!»

اما میردار گفت: «دکتر نصر با سنت‌های اسلامی آشنا بوده، ولی این که نصر خودش را عامل آزادی امام خمینی(ره) بعد از قیام 15 خرداد می‌داند، تحریف تاریخ است.»

در پایان هفتمین نشست بررسی آثار تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی، دهباشی، تدوین‌گر کتاب گفت: «طبق روش تاریخ شفاهی، مطالبی در مصاحبه تاریخ شفاهی سندیت دارد که راوی (دکتر نصر)، در آن حضور و دخالت داشته باشد؛ بخشی از خاطرات دکتر نصر در این کتاب سندیت ندارد.»