تدوین تجربه‌ها و تأملات در اثری آموزشی

کتابی ضروری برای تدوین تاریخ شفاهی

الهام صالح

26 بهمن 1394

از عنوان کتاب پیداست که با اثری آموزشی مواجهیم. کتاب «تجربه‌ها و تأملات در تاریخ شفاهی»* فعالیت‌ها یا به قولی، مراحل مرتبط با تاریخ شفاهی اعم از مبانی معرفتی، سوژه‌یابی، طراحی سوالات، فنون مصاحبه، پیاده‌سازی، پردازش و تنظیم را بررسی می‌کند. این کتاب با مقدمه‌ای از نویسنده آن آغاز می‌شود و «سوژه‌یابی و آماده‌سازی برای مصاحبه»، یکی از فصل‌های ابتدایی آن است.

نویسنده در این فصل، به خوبی بر اهمیت «پیش‌مصاحبه» تأکید ‌می‌کند و به افرادی که در زمینه تاریخ شفاهی فعالیت دارند، پیشنهاد می‌دهد، برای گفت‌وگوها، از مرحله «پیش‌مصاحبه» بهره بگیرند. «پیش‌مصاحبه» در تعریف نویسنده این کتاب، شامل گفت‌وگویی کوتاه و کلی است که در آن راوی و مصاحبه‌کننده با روحیات یکدیگر آشنا می‌شوند و درباره موضوعات کلی سخن می‌گویند، اما همین گفت‌وگوی کلی و کوتاه، در بهتر پیش رفتن مصاحبه نقشی حیاتی دارد.  

در همین فصل، از داشتن اعتماد به نفس، آشنایی کافی با تجهیزات ضبط صدا، تصویر و دوربین عکاسی، حضور به موقع در محل مصاحبه، پرهیز از هر گونه داوری و صحنه‌سازی و احاطه بر موضوع مصاحبه، به عنوان برخی از ویژگی‌های مصاحبه‌کننده نام برده می‌شود.

نقش مصاحبه در تدوین تاریخی شفاهی تا حدی است که نویسنده کتاب، فصل دیگری را با عنوان «اهمیت گفت‌وگو و شاخص‌های مصاحبه موفق» به این موضوع اختصاص داده است. در این فصل بر این نکته تأکید می‌شود که از گفت‌وگوی مکتوب تاریخ شفاهی می‌توان به شخصیت مصاحبه‌شونده پی برد. مؤلف کتاب درباره یک گفت‌وگوی موفق چنین می‌گوید: «در یک گفت‌وگوی موفق علاوه بر خصوصیات جسمانی، خصوصیات روانی و خُلقی و نیز خصوصیت اجتماعی افراد نیز آشکار می‌شود. گاهی نحوه صحبت کردن، انسان‌ها را از هم متمایز می‌کند. همچنین کاربرد لغات، اصطلاحات و تعبیرات، لحن ادای کلمات، لهجه‌ها و گویش‌ها، آنها را از هم متمایز می‌سازد.»

در فصل «اهمیت گفت‌وگو و شاخص‌های مصاحبه موفق»، این نکته آموزش داده می‌شود که در گفت‌وگوهای تاریخ شفاهی باید از پرسش‌های کلی پرهیز شود: «اگر پرسش‌ها به گونه‌ای مشخص، دقیق و جزیی طراحی شوند در این صورت، پاسخ‌های مصاحبه‌شوندگان بیشتر انضمامی و مشخص‌تر خواهند بود. در غیر این‌صورت اظهارات آنان به کلی‌گویی و سطحی شدن گرایش خواهند یافت.»

در کتاب «تجربه‌ها و تأملات در تاریخ شفاهی»، سیر تاریخی فعالیت تاریخ شفاهی و «تحولات انجام گرفته در مفهوم تاریخ» نیز بررسی می‌شود.

فصل پایانی این کتاب هم، آن را به کتابی متمایز تبدیل می‌کند. این فصل که «پرسش‌های جدید در تاریخ شفاهی ایثار و شهادت» نام دارد، به صورت ویژه به تاریخ شفاهی ایثار و شهادت می‌پردازد که با توجه به دوران هشت سال دفاع مقدس و شهدای بسیار این دوران و همچنین دوران مبارزه برای تحقق انقلاب اسلامی، بسیار ضروری است.

در این فصل، مصاحبه‌شوندگان حوزه ایثار و شهادت به سه گروه تقسیم شده‌اند؛ گروه اول، مصاحبه یا گفت‌وگو با افرادی که امروز در میان ما نیستند (شهیدان)، گروه دوم، گفت‌وگو با افرادی که در مورد شهیدان و ایثارگران سخن گفته و می‌گویند و گروه سوم، خانواده‌های شهدا، ایثارگران و جانبازان که به‌طور مستقل خودشان موضوع مصاحبه و گفت‌گو قرار می‌گیرند.

همچنین مؤلف کتاب «تجربه‌ها و تأملات در تاریخ شفاهی» در همین فصل، پیشنهادی را به محققان و راویان تاریخ شفاهی ارائه کرده است: «شایسته است محققان و راویان تاریخ شفاهی چارچوب مفهومی ایثار و شهادت را با رویکردی تاریخی و روانشناختی در چهار مقطع (قبل از پیروزی انقلاب، دوران انقلاب، دوران جنگ و دوره پس از جنگ) در نظر داشته و با پیش کشیدن سوالات دقیق نشان دهند که مفاهیم ارزشی به خصوص در طی دو دهه بعد از جنگ دستخوش چه تغییراتی شده است و با همین رویکرد، مراقب باشند ذهنیت اسطوره‌ای و آرمان‌گرایانه جامعه در سال‌های دهه 1360 را نمی‌توان لزوما به دوره‌های بعد تعمیم داد.»

نکته مثبت، اینکه نمونه‌هایی از کتاب‌هایی که در زمینه تاریخ شفاهی منتشر شده، در این کتاب مورد نقد قرار می‌گیرد. «خاطرات محمدابراهیم امیرتیمور کلالی»، «در دامگه حادثه» و «آیندگان و روندگان»، اسامی این کتاب‌ها را تشکیل می‌دهند. نکته‌ای که باید به آن اشاره کرد این‌که در نقد «خاطرات محمدابراهیم امیرتیمور کلالی» و «آیندگان و روندگان»، شناسنامه کتاب در اختیار مخاطب قرار گرفته، اما «در دامگه حادثه»، فاقد این شناسنامه است که به نظر می‌رسد مؤلف آن را از قلم انداخته باشد.  

«اعتبار شواهد شفاهی در شناخت تاریخ»، «تاریخ شفاهی با کدام رویکرد؟»، «مفهوم تاریخ در گذشته»، «تحولات انجام گرفته در مفهوم تاریخ»، «مفهوم روایت در تاریخ»، «تاریخ تحلیلی»، «سیر تاریخی فعالیت تاریخ شفاهی»، «تدوین در تاریخ شفاهی» و «ویرایش»، فصل‌های دیگر این کتاب به شمار می‌روند.

کتاب «تجربه‌ها و تأملات در تاریخ شفاهی»، کتابی آموزشی است که به خوبی بر اهمیت و ضرورت تاریخ شفاهی تاکید می‌کند و در عین حال، مخاطب را با روش‌هایی که برای انجام یک گفت‌وگوی خوب برای تدوین تاریخ شفاهی وجود دارد، آشنا می‌سازد. شاید این‌طور به نظر برسد که مطالب این کتاب، مطالبی پیش پا افتاده است، اما همین مطالب که در ظاهر به چشم نمی‌آیند، کلیدهای اصلی تاریخ شفاهی به شمار می‌روند. مطالعه این کتاب می‌تواند برای افرادی که در زمینه تاریخ شفاهی فعالیت می‌کنند، راهگشا باشد.  

*‌ تجربه‌ها و تأملات در تاریخ شفاهی، نویسنده: مرتضی رسولی‌پور، ناشر: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، چاپ نخست: زمستان 1394، 213 صفحه